Τα ρέματα της Ακαδημίας Πλάτωνος και η σχέση τους με το ρέμα του Προφήτου Δανιήλ

Τα ρέματα της Ακαδημίας Πλάτωνος 

και η σχέση τους με το ρέμα του Προφήτου Δανιήλ

Εισαγωγή

Η Ακαδημία Πλάτωνος είναι μια γειτονιά στο δυτικό άκρο του σύγχρονου Δήμου Αθηναίων. Παρέα με τις γειτονιές Κολοκυνθού, Σεπόλια, Βοτανικός αποτελούν μέρος μιας ευρείας και ενιαίας υδρολογικής περιοχής, από όπου περνούσε ο ιστορικός Κηφισός και πλήθος ρεμάτων τα οποία συγκέντρωναν και μετέφεραν τα όμβρια ύδατα από τις περιοχές που σήμερα αποτελούν τις βόρειες γειτονιές του Δήμου Αθηναίων (Πατήσια, Κυψέλη). Η κομβική και κεντρική θέση της Ακαδημίας Πλάτωνος σε αυτή την περιοχή, σε συνδυασμό με την έντονη αστικοποίηση και εκβιομηχάνιση όλων αυτών των περιοχών, οδήγησε σιγά σιγά στην υπογειοποίηση της συντριπτικής πλειοψηφίας αυτών των ρεμάτων και στην οριστική διευθέτηση του Κηφισού ποταμού στην κοίτη που όλοι ξέρουμε σήμερα (κάτω από την Εθνική Οδό). Το μόνο ρέμα που σήμερα υπάρχει ανοιχτό, το ρέμα Προφήτη Δανιήλ στην περιοχή του Βοτανικού, βρίσκεται σε άθλια κατάσταση και δεν θυμίζει σε τίποτα το πάλαι ποτέ Κάλλιστον προάστειον των Αθηνών, όπως έμεινε γνωστή η περιοχή από τις αρχαίες πηγές.

Κηφισός ποταμός, το βόρειο όριο της Ακαδημία Πλάτωνος 

Μέχρι τον 19ο αιώνα λίγα πράγματα είχαν αλλάξει από την αρχαιότητα, όσον αφορά την μορφολογία της περιοχής. Από χάρτες και πηγές τις εποχής μαθαίνουμε ότι η ιστορική κοίτη του Κηφισού, το βόρειο όριο της Ακαδημίας Πλάτωνος, διακοπτόταν στην ουσία από το ύψος Κολοκυνθού μέχρι τον Βοτανικό, χωρίς να είναι ξεκάθαρη η κοίτη του μεγάλου αυτού ποταμού, ο οποίος σε κάθε έντονη βροχόπτωση, πλημμύριζε τις φυτείες και τα περιβόλια της περιοχής. Διάφορα έργα της εποχής περιλάμβαναν και την τεχνητή διαμόρφωση της ιστορικής αυτής κοίτης, η οποία σήμερα έχει δώσει την θέση της στην οδό Αγίας Άννης στον Ταύρο και στην οδό Αντιγόνης στην Ακαδημία Πλάτωνος. Η αρχαία κοίτη πάντως του Κηφισού στο ύψος του Βοτανικού ήταν το σημερινό ρέμα του Προφήτη Δανιήλ.

Μάλιστα κατά την διάρκεια των εργασιών επέκτασης του ΜΕΤΡΟ προς Αιγάλεω, οι μελετητές εντόπισαν την αρχαία κοίτη του Κηφισού ποταμού κατά μήκος της Ιεράς Οδού, στο ύψος του Σταθμού Ελαιώνα και την προσδιόρισαν σε ένα εύρος που ξεπερνάει τα 400 μέτρα.

Την ίδια εποχή ανακαλύφθηκαν 3 από τα 5 βάθρα της αρχαίας γέφυρας στο ύψος της Ιεράς Οδού για την διάσχιση του Κηφισού ποταμού, τα οποία σήμερα εκτίθενται στον υπαίθριο χώρο του σταθμού. Η εν λόγω γέφυρα κατά πάσα πιθανότητα αποτελεί και την περίφημη γέφυρα των γεφυρισμών των Ελευσινίων μυστηρίων.

Τα ρέματα που διέτρεχαν την Ακαδημία

Πέρα από τον Κηφισό στον Βορρά, την περιοχή της Ακαδημίας διέτρεχαν τουλάχιστον άλλα δυο ρέματα. Το βόρειο και το νότιο όπως τα ονομάσαμε.

Το βόρειο ρέμα

Το βόρειο ρέμα ερχόταν βορείως από τον λόφο Σκουζέ. Η διεύθυνση του ήταν ΒΑ - ΝΔ και περίπου στην διεύθυνση των οδών Μητροδώρου, Βασιλικών και Δωδώνης.  Στους χάρτες του Λαμπαδάριου που ακολουθούν τα ρέματα φαίνονται πολύ χαρακτηριστικά:

Για την ευκολία κατανόησης της πορείας του βόρειου ρέματος παραθέτουμε και την "γραμμή" πορείας του στο σύγχρονο υπόβαθρο της πόλης (με κόκκινο οι αρχαιότητες που έχουν ανακαλυφθεί):

Αξίζει να αναφέρουμε και την ύπαρξη ενός σύγχρονου γεφυριού για την διάσχιση του εν λόγω ρέματος στο ύψος της Λεωφόρου Αθηνών. Σε χάρτη του Νομομηχανικού της εποχής Αθαν. Γεωργιάδου (1923) φαίνεται η γέφυρα λίγο βορειότερα από το εκκλησάκι του Αγίου Κωνσταντίνου.

Το νότιο ρέμα

Το μεν νότιο ρέμα ήταν μια φυσική συνέχεια, με διακοπές ωστόσο, του ρέματος Λεβίδη, το οποίο ερχόταν από την Κυψέλη στην διεύθυνση της σημερινής Φωκίωνος Νέγρη και περνούσε βόρεια από τον Άγιο Παντελεήμονα. 

Η κοίτη του στην περιοχή της Ακαδημίας, βρισκόταν λίγο πιο νότια και παράλληλα με την οδό Άργους. Τα δυο αυτά ρέματα συμβάλλανε ουσιαστικά στο ύψος της σημερινής Λεωφόρου Αθηνών.

Για την ευκολία κατανόησης της πορείας του νοτίου ρέματος παραθέτουμε και την "γραμμή" πορείας του στο σύγχρονο υπόβαθρο της πόλης:

Η περίπτωση του ρέματος του Προφήτου Δανιήλ

Η συνέχεια των ρεμάτων που προαναφέραμε νότια της Λεωφόρου Αθηνών, τα οποία συμβάλλανε πιο κάτω, ήταν ένα εξαφανισμένο σήμερα ρέμα το οποίο συνέχιζε στην διεύθυνση της οδού Δημαράκη όπως φαίνεται στον επόμενο χάρτη:

Το ρέμα του Προφήτη Δανιήλ, περνούσε βορειότερα και πολύ μετέπειτα διευθετήθηκε έτσι ώστε να συγκεντρώνει τα νερά αυτών των ρεμάτων, ακυρώνοντας στην ουσία το ρέμα της οδού Δημαράκη. Ας κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή που αφορά την τύχη αυτού του ρέματος.

Με την ίδρυση του νέου Ελληνικού κράτους (1827) και την μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα (1834), ξεκινάει η αύξηση του πληθυσμού στην ευρύτερη περιοχή, η οποία οδήγησε σε προβληματισμούς αφενός και σε έργα αφετέρου για την επίλυση του προβλήματος των πλημμυρών αφενός (μεταφορά όμβριων υδάτων)  και των ακαθάρτων λυμάτων αφετέρου, εκτός αστικού ιστού. 

Όπως ενημερωνόμαστε από την ίδια τη ΕΥΔΑΠ:

Για πρώτη φορά, στο νέο Ελληνικό κράτος πια και στη νεώτερη ιστορία της πόλης των Αθηνών, έγινε γύρω στο 1840 η πρώτη συστηματική κατασκευή κλειστού παντορροϊκού συστήματος συλλογής και μεταφοράς ακαθάρτων και ομβρίων υδάτων στις οδούς Κολοκοτρώνη, Ερμού και Αγ. Μάρκου με αποδέκτη κάποιο ανοιχτό ρέμα στην περιοχή του Κεραμεικού, καθώς και στην οδό Αδριανού προς το Θησείο με τον ίδιο αποδέκτη. Την ίδια περίοδο (1858) σκεπάστηκε το υπάρχον ρέμα της οδού Σταδίου από το Σύνταγμα μέχρι την Ομόνοια. Ο Παντορροϊκός αγωγός της οδού Σταδίου κατασκευάστηκε από την πρώτη γαλλική αποστολή Δημοσίων Έργων. Η ίδια προχώρησε στην κατασκευή δικτύου αποχέτευσης (παντορροϊκό πάντα) και σε άλλους δρόμους της παλαιάς Αθήνας. Το παραπάνω βασικό δίκτυο παντορροϊκών συλλεκτήρων συμπληρώθηκε με μικρότερα δίκτυα σε διάφορους δρόμους του κέντρου της πόλης των Αθηνών και έτσι δημιουργήθηκε για πρώτη φορά ένα στοιχειώδες δίκτυο αποχέτευσης. Τα λύματα που παραλάμβανε αυτό το δίκτυο κατέληγαν στο ύπαιθρο και στο ρέμα του Προφήτη Δανιήλ μέσω του Κεντρικού Αγωγού.

Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι η υποβάθμιση της περιοχής έχει ήδη ξεκινήσει από τον 19ο αιώνα. Η μορφολογία ωστόσο της περιοχής και οι κοίτες των ρεμάτων της παραμένουν ουσιαστικά αμετάβλητες μέχρι και την δεκαετία του 1920, όπου φαίνονται ακόμα όπως δείξαμε.

Η κατάσταση αυτή άλλαξε δραματικά με την έλευση των προσφύγων αφενός την δεκαετία του 1920 και τα μεγάλα έργα διευθετήσεων που δρομολογήθηκαν την δεκαετία του 1930. Την ίδια εποχή που ξεκίνησε και η υπογειοποίηση του Ιλισσού στην άλλη πλευρά των Αθηνών, τα ρέματα της Ακαδημίας άρχισαν να πιέζονται ασφυκτικά και η αντίστροφη μέτρηση για αυτά να έχει ξεκινήσει. Από τις τελευταίες μαρτυρίες ύπαρξης τους είναι και τα σχέδια του ανθρώπου που οραματίστηκε την εύρεση της ιστορικής τοποθεσίας της Ακαδημίας του Πλάτωνα και χρηματοδότησε τις ανασκαφικές εργασίες στην περιοχή την δεκαετία του ‘30. Του Παναγιώτη Αριστόφρωνα. Σε έναν προσωπικό του χάρτη τα ρέματα φαίνονται ακόμα με έντονες μαύρες γραμμές:

Κατά την διάρκεια της δεκαετίας του ’30 όπως αναφέραμε και ειδικά μετά το πέρας του καταστρεπτικού Β’ Παγκοσμίου πολέμου, η αστικοποίηση των Αθηνών έλαβε εξαιρετικά έντονες διαστάσεις και ήδη από στις πρώτες αεροφωτογραφήσεις της περιοχής τα ρέματα από το ύψος της Λεωφόρου Αθηνών και πάνω έχουν εξαφανιστεί ενώ στον νότο σώζεται πλέον μόνο το διευθετημένο ρέμα του Προφήτη Δανιήλ, ο μόνος μάρτυρας του υδρολογικού παρελθόντος της περιοχής.

Σήμερα οι αγωγοί της ΕΥΔΑΠ έχουν αντικαταστήσει πλήρως την λειτουργία των ρεμάτων και οι πάλαι ποτέ κοίτες τους έχουν μετατραπεί σε υπόγειους αγωγούς ομβρίων. Η κατάσταση κρίνεται μη αναστρέψιμη, μιας και η μορφολογία της περιοχής έχει αλλάξει πλέον άρδην και συνεχίζει να βάλλεται με φαραωνικά σχέδια νέων επεμβάσεων στην ήδη προβληματική, από άποψη χώρου και ποιότητας, περιοχή.

Επίλογος

Ευελπιστούμε η ευρύτερη αντίληψη μας για τον χώρο, ως κοινωνία, να αλλάξει σύντομα, με την ευχή να σωθούν τα τελευταία ίχνη φυσικότητας εντός, αλλά και εκτός, της πόλης των Αθηνών. Μέχρι να φτάσει ο καιρός και να ωριμάσουν οι συνθήκες για να αρχίσουμε να ανοίγουμε και πάλι τα ρέματα μας, εντάσσοντας τα μέσα στον πολεοδομικό ιστό της πόλης και καθιστώντας τα φυσικούς άξονες πολιτισμού.

________________________________________________________________________

Έρευνα:

Θεοδοσόπουλος Δημήτριος, Αγρονόμος - Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Θησέας Κόκκινος,  Αγρονόμος - Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Χάρτες - κείμενο:

Θεοδοσόπουλος Δημήτριος, Αγρονόμος - Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Πηγές:

Βιβλία

- Ο κύκλος του νερού στην Αττική Γη, ΕΥΔΑΠ, επανέκδοση 2011

- Έντυπες εκδόσεις ΤΕΕ, Προμηθέας, Αρχιμήδης και Τεχνικά Χρονικά

Χάρτες:

- Curtius, Ernst // Kaupert, Johann A. // Karten von Attika

- Χάρτες Λαμπαδάριου

- Αεροφωτογραφίες Ε.Κ.Χ.Α. (πρώην Ο.Κ.Χ.Ε.)

- Υπόγειο δίκτυο ΕΥΔΑΠ από σχετική ανάρτηση της Περιφέρειας Αττικής