Τα ρέματα της Αττικής // Μέρος Β': Λεκανοπέδιο // Γνωριμία με τις υδάτινες διαδρομές της Αττικής, παρέα με μια σταγόνα νερού.

Τα ρέματα της Αττικής. 

Γνωριμία με τις υδάτινες διαδρομές της Αττικής, 

παρέα με μια σταγόνα νερού [χάρτες].
Μέρος 2ο από 4: Λεκανοπέδιο

Εισαγωγή 

Η Αττική είναι ένας τόπος ρεμάτων και βουνών που περιβάλλεται από θάλασσα. Όπως ο ίδιος ο πλανήτης μας, έτσι και η Αττική μας, είναι ένα αποτέλεσμα της "συνομιλίας" της γης με το νερό. Αν το χώμα είναι ο πατέρας μας, τότε μάνα μας είναι το νερό. Το ιερό αυτό αγαθό ακολουθεί πιστά και με συνέπεια μια ατέρμονη πορεία από τον ουρανό στην γη, από την γη, διαμέσου των ρεμάτων, στις λίμνες και στην θάλασσα και από τις λίμνες και την θάλασσα πάλι στον ουρανό. Αυτός ο κύκλος του νερού δίνει ζωή σε κάθε έμβιο ον και παράλληλα δημιουργεί, μεταλλάσσει και διαμορφώνει το φυσικό τοπίο μέσα στο οποίο αυτό ζει. Στο παρόν άρθρο συνταξιδεύουμε με μια σταγόνα, η οποία σε κάθε της πτώση από τον ουρανό πέφτει και σε διαφορετικό σημείο της Αττικής. Παρουσιάζουμε λοιπόν την πορεία που αυτή ακολουθεί από το σημείο πτώσης της μέχρι την θάλασσα.  Την πορεία αυτή οι άνθρωποι την ονομάσαμε ρέμα. 

Τα ρέματα της Αττικής τα οποία ξεπερνούν τον αριθμό των 1000 σε αριθμό, θα παρουσιαστούν σε 4 συνέχειες. Στο πρώτο μέρος της έρευνας μας, η σταγόνα μας έπεσε στα ρέματα της Δυτικής Αττικής. Στο παρόν δεύτερο μέρος, η σταγόνα μας προσγειώνεται στο Λεκανοπέδιο Αττικής. Ας την ακολουθήσουμε και πάλι.

Το λεκανοπέδιο της Αττικής

Λέγοντας Λεκανοπέδιο Αττικής, ή αλλιώς και Λεκανοπέδιο Αθηνών, αναφερόμαστε στην τεράστια πεδιάδα της Αττικής που περικλείεται από τα όρη Αιγάλεω στα δυτικά, Ποικίλο στα δυτικά - βορειοδυτικά, Πάρνηθα στα βόρεια, Πεντέλη στα βορειοανατολικά και Υμηττό στα ανατολικά, ενώ στα νότια και νοτιοδυτικά βρέχεται από το Σαρωνικό κόλπο. Το πεδίο αυτό που σχηματίζει μια τεράστια "λεκάνη" ονομάστηκε δικαίως λεκανοπέδιο.

Αυτή η πάλαι ποτέ πεδιάδα και κλειστή λεκάνη ρεμάτων έχει καλυφθεί σήμερα σε σημαντικό ποσοστό από το πολεοδομικό συγκρότημα των Αθηνών και περιχώρων. Ο χώρος του λεκανοπεδίου σήμερα αποτελεί την πιο πυκνοκατοικημένη περιοχή της Ελλάδας.

Μιλώντας με υδρολογικούς όρους το λεκανοπέδιο είναι η σύνθεση των υδρολογικών λεκανών του δικτύου του Κηφισού, της Πικροδάφνης και των υπολοίπων ρεμάτων στην νοτιοδυτική πλευρά του Υμηττού. 

Στον επόμενο χάρτη δείχνουμε τα ρέματα του Λεκανοπεδίου σε προβολή υποβάθρου από τις δορυφορικές εικόνες του Google Earth. Με διαφορετικά χρώματα έχουμε ξεχωρίσει τα μεγάλα ρεμάτια δίκτυα της περιοχής:

Στον επόμενο χάρτη δείχνουμε τα ρέματα του Λεκανοπεδίου σαν ψηφιακές και μόνο γραμμές. Οι αρτηρίες του νερού της Αττικής:

Δεσπόζον δίκτυο στο λεκανοπέδιο αποτελεί αναμφίβολα το δίκτυο του Κηφισού ποταμού, το οποίο και θα μελετήσουμε αναλυτικά στην συνέχεια, μιας και η σταγόνα μας άμα πέσει στην περιοχή αυτή με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο θα καταλήξει στο Φάληρο είτε μέσω του Κηφισού, είτε μέσω της τεχνητής εκτροπής του Ιλισσού. Ας γνωρίσουμε λοιπόν τα δυο αυτά ποτάμια και το δίκτυο τους, παρέα πάντα με την σταγόνα μας.

Ο Κηφισός ποταμός

Αν η τυχή φέρει την σταγόνα μας να πέσει εντός του λεκανοπεδίου, τότε έχει 2 στις 3 πιθανότητες να καταλήξει στον Κηφισό ποταμό. Ας δούμε γιατί.

Αρχαίες αναφορές για τον Κηφισό

Ο Κηφισός ποταμός, αποτελεί, τον μεγαλύτερο και κυριότερο ποταμό του Αττικού λεκανοπεδίου. Η συνεχής ροή του και το ευρύ δίκτυο των ρεμάτων του, έχουν δημιουργήσει μια υδρολογική λεκάνη, η οποία καλύπτει σε έκταση το 70% περίπου του Λεκανοπεδίου, καθιστώντας έτσι τον Κηφισό κυρίαρχο στην ευρύτερη περιοχή, γεγονός που οδήγησε στην θεοποίηση του στην αρχαιότητα. Βρίσκουμε πολλές αναφορές στα αρχαία μας κείμενα για το ιερό αυτό ποτάμι, το οποίο συχνά παρομοιαζόταν στα κείμενα και στις ειοκονογραφήσεις ως ταύρος, σύνηθες ποτάμιο σύμβολο, λόγω της ορμής των υδάτων του. 

Ο Κηφισός στον Ευριπίδη

Ο Ευριπίδης στον Ίων τον αποκαλεί ταυρόμορφο (στίχος 1261). 

Ὦ ταυρόμορφον ὄμμα Κηφισοῦ πατρός 

Στην Μήδεια και στον στίχο 835 τον καλεί:

τοῦ καλλινάου τ΄ ἐπὶ Κηφισοῦ ῥοαῖς 

δηλαδή καλλίροο και στον στίχο 845 ιερό: 

πῶς οὖν ἱερῶν ποταμῶν  

Ο Κηφισός στον Σοφοκλή

Ο Σοφοκλής στον Οιδίπους επί Κολωνό (στίχος 685 και μετά) αναφέρει για τον Κηφισό:

οὐδ᾽ ἄϋπνοι    

κρῆναι μινύθουσιν

Κηφισοῦ νομάδες ῥεέθρων,

ἀλλ᾽ αἰὲν ἐπ᾽ ἤματι

ὠκυτόκος πεδίων ἐπινίσσεται

ἀκηράτῳ σὺν ὄμβρῳ    690

στερνούχου χθονός

δηλαδή:

οι ροές του Κηφισού, 

ακοίμητες ποτέ δεν λιγοστεύουν, 

μόνο ακατάπαυστα κυλούν,

κι εκείνος κάθε μέρα,

με το γάργαρο νερό του,

ποτίζει τα χωράφια,

γρήγορα να καρπίσουν,

στη γη μας την πλατιά

Ο Κηφισός στον Παυσανία

Ο Παυσανίας στην περιήγηση του στην Αττική αναφέρει τα μνημεία πριν, επί και μετά τον ποταμό, στο ύψος της Ιεράς οδού.

[37.3] πρὶν δὲ ἢ διαβῆναι τὸν Κηφισὸν Θεοδώρου μνῆμά ...

Δηλαδή:

πριν την διάσχιση του ποταμού (με πορεία την Ελευσίνα) υπήρχε μνήμα του Θεοδώρου

ἀγάλματα δὲ ἐπὶ τῷ ποταμῷ Μνησιμάχης, 

τὸ δὲ ἕτερον ἀνάθημα κειρομένου 

οἱ τὴν κόμην τοῦ παιδός ἐστι τῷ Κηφισῷ·

Δηλαδή:

επί του ποταμού υπήρχε άγαλμα της Μνησιμάχης και του γιου της, ο οποίος είχε αφιερώσει τα μαλλιά του στον ποταμό, ένα έθιμο αρκετά διαδεδομένο στους νέους της αρχαιότητας.

[37.4] διαβᾶσι δὲ τὸν Κηφισὸν 

βωμός ἐστιν ἀρχαῖος Μειλιχίου Διός·

Δηλαδή:

μετά την διάσχιση του Κηφισού υπήρχε αρχαίος βωμός του Μειλιχίου Διός.

Η ιστορική κοίτη του Κηφισού και η γέφυρα των γεφυρισμών (στο ύψος της Ιεράς Οδού)

Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι ο Κηφισός, από το ύψος των Σεπολίων μέχρι τις εκβολές του, την εποχή του Παυσανία (1ος αιώνας μ.Χ.) δεν είχε την κοίτη του εκεί που την ξέρουμε σήμερα (Εθνική οδός), αλλά ταυτιζόταν με την χάραξη της σημερινής οδού Αγίας Άννης και εξέβαλλε τα νερά του στον Πειραιά.

Μάλιστα κατά τα έργα ανασκαφής για το ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ, στην συμβολή των οδών Αγίας Άννης και Ιεράς Οδού, ανακαλύφθηκαν τα 3 από τα 5 βάθρα της αρχαίας γέφυρας του Κηφισού, για την διάσχιση της Ιεράς Οδού (γέφυρα γεφυρισμών) και σήμερα εκτίθενται στον σταθμό του Μετρό ΕΛΑΙΩΝΑΣ κάτω από ένα στέγαστρο.

Οι δυο ιστορικές κοίτες του Κηφισού

Από ιστορικές πηγές, παλαιούς χάρτες και γκραβούρες έχουμε την γνώση για την ύπαρξη δύο κοιτών του Κηφισού και την ύπαρξη πολλών ρεμάτιων αυλακιών που τις ένωναν. Στην ουσία από ένα σημείο και κάτω, περίπου από το ύψος της οδού Δυρραχίου (Σεπόλια) σήμερα, ο Κηφισός είχε δημιουργήσει ένα πυκνό δίκτυο ρεμάτιων αυλακιών ανάμεσα στις δυο αυτές κοίτες και η συνεχή παροχή των νερών του δημιουργούσαν έναν υγροβιότοπο στην ουσία μέχρι την θάλασσα από την εν λόγω περιοχή, η οποία σήμερα καλύπτει τις περιοχές του Ελαιώνα, του Ρέντη, του Μοσχάτου και του Νέου Φαλήρου. Σε χάρτες του 1832 φαίνονται όλα αυτά ξεκάθαρα.

Οι εκβολές του Κηφισού

Ο Κηφισός από την αρχαιότητα εξέβαλλε τα νερά του στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά και του Φαληρικού όρμου. Το έδαφος όλης αυτής της περιοχής (σήμερα Νέο Φάληρο, Μοσχάτο, Ρέντη) είναι προσχωσιγενές, λόγω ακριβώς αυτής της αποθετικής δράσης του Κηφισού. Τις περιοχές αυτές στην αρχαιότητα τις συναντούμε ως Αλίπεδο (οριζόντια, επίπεδη και ομαλή έκταση γης) ενώ στα Ελληνικά του Ξενοφώντος βρίσκουμε αναφορά της περιοχής ως ο εν ταις Αλαίς Πηλός.

Σε παλαιό χάρτη του 1682, που σχεδίασε ο George WHELER και εξέδωσε στο βιβλίο A journey into Greece, by George Wheler Esq, In Company of Dr. Spon of Lyons. In Siχ Books, βλέπουμε μια γκραβούρα, στην οποία αν και δεν υπάρχει μεγάλη χαρτογραφική ακρίβεια, ωστόσο υπάρχουν σπουδαίες ποιοτικές πληροφορίες. Φαίνονται οι εκβολές του Κηφισού στο Πόρτο Λεόνε (Porto Leone, σήμερα Πειραιάς) και οι εκβολές του Ιλισσού στην ευρύτερη περιοχή που σήμερα καλούμε Ρέντη, Ταύρο και Μοσχάτο, το γνωστό μας Αλίπεδο που είπαμε.

Σε χάρτη του 1794 φαίνεται ακόμα ότι η κύρια κοίτη των εκβολών του Κηφισού καταλήγει στον Πειραιά.

Ωστόσο όπως αναφέραμε πιο πριν, από τα Σεπόλια και κάτω η περιοχή αποτελούσε μια τεράστια αποθετική ζώνη του Κηφισού και δεν υπήρχε ξεκάθαρα μια κοίτη. Με την απελευθέρωση της Ελλάδος και την οικιστική ανάπτυξη των Αθηνών και του Πειραιά ο Κηφισός άρχισε να διευθετείται και έτσι δημιουργήθηκε αφενός μια ξεκάθαρη κοίτη και αφετέρου τα νερά του οδηγήθηκαν μέσω αυτής στο Φάληρο όπου εκβάλλουν μέχρι σήμερα.

Σχετικά άρθρα μας που αφορούν τον Φαληρικό όρμο και τις μεταβολές της ακτογραμμής του, καθώς και το λιμάνι του Πειραιά και τις εκεί μεταβολές της ακτογραμμής μπορείτε να διαβάσετε πατώντας πάνω στους σχετικούς συνδέσμους.

Από εισήγηση του Μ. Σάρρου με θέμα "Αντιπλημμυρική προστασία λεκανοπεδίου Αθήνας (Κηφισός – Ιλισός)" διαβάζουμε για τα έργα του Φαλήρου:

Στις προμελέτες που είχαν συνταχθεί το 1968 προβλεπόταν η διαμόρφωση ακάλυπτης κοίτης με τραπεζοειδή διατομή και ορθογωνικό αύλακα για την εκβάθυνση του πυθμένα. Προβλεπόταν επίσης, η διαμόρφωση εκβολής με επέκταση της κοίτης μέσα στον Φαληρικό Όρμο, σε μήκος περί τα 250m κατάντη της τότε παραλιακής λεωφόρου Ποσειδώνος με Στάθμη Πυθμένα –2,50. Λόγοι τουριστικής εκμετάλλευσης του Φαληρικού Όρμου και κυκλοφοριακές ανάγκες, δεν επέτρεψαν την εφαρμογή της προμελέτης του Ο.Α.Π.

Η αξιοποίηση του Φαληρικού Όρμου βασίσθηκε τελικά σε βραβευθείσα λύση Αρχιτεκτονικού διαγωνισμού του 1963. Τα έργα στον Φαληρικό Όρμο, καθώς και τα έργα εκβολής του Κηφισού, άρχισαν το 1972. Η επίχωση θαλάσσιας ζώνης 400m για να κατασκευασθεί το Palais de Sports και η πρόβλεψη διαμόρφωσης λιμένος θαλαμηγών μεταξύ της Πειραϊκής και εκβολής Κηφισού, οδήγησαν στην επιμήκυνση της κοίτης του Κηφισού μέσα στην θαλάσσια περιοχή του όρμου, κατά 680m σε βαθύμετρο θάλασσας –9,50. Η εκβολή του Κηφισού προβλεπόταν να αποτελέσει τον υπήνεμο μόλο του υπόψη λιμένος.

Η διαμόρφωση του λιμένος εγκαταλείφθηκε, χωρίς να κατασκευασθεί η επέκταση του προσήνεμου κυματοθραύστη του Τουρκολίμανου, που θα προστάτευε και την χοάνη εκβολής του Κηφισού. Τα κύματα όμως, προξένησαν ζημιές στα βάθρα του Κηφισού, διαπιστώθηκε δε ότι ο ανάρρους των κυμάτων καθιστούσε προβληματική την εκβολή των νερών των παραλιακών συλλεκτήρων όμβριων. Έτσι το 1983, αποφασίστηκε η ολοκλήρωση των έργων της χοάνης εκβολής του Κηφισού και η κατασκευή του κυματοθραύστη προστασίας της. Κατασκευάσθηκε έργο εκβολής μήκους 880 m με στάθμη πυθμένα στο σημείο εκβολής –10.00m. Η εκβολή προστατεύεται από τους θαλάσσιους κυματισμούς με κυματοθραύστη.

Το σύστημα Κηφισού - Στοιχεία λεκάνης και κύριων κλάδων

Σε εισήγηση του Ν.Μαλατέστα με θέμα "Αντιπλημμυρική προστασία λεκανοπεδίου Αθήνας (Κηφισός – Ιλισός)" διαβάζουμε:

Η λεκάνη απορροής του Κηφισού καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του Αθηναϊκού Λεκανοπεδίου. Ο υδροκρίτης της αναπτύσσεται κατά μήκος των κορυφογραμμών του Αιγάλεω, της Πάρνηθας, της Πεντέλης, εν μέρει του Υμηττού, καθώς και των λόφων της Αθήνας (Λυκαβηττού, Ακρόπολης κλπ). Η συνολική επιφάνεια της λεκάνης ανέρχεται σε 371 km2. Από αυτήν ένα ποσοστό άνω του 60% είναι εκτάσεις που έχουν υποστεί μικρότερης ή μεγαλύτερης πυκνότητας αστικοποίηση και μόνον το 40% καλύπτει φυσικές λεκάνες.

Ο κύριος κλάδος του Κηφισού, ο οποίος έχει μια γενική κατεύθυνση από βορρά προς νότο, εκτείνεται επί ενός συνολικού μήκους 21,5 km περίπου, από το σημείο εκβολής του στη θάλασσα μέχρι το ανάντη όριο της κοίτης του, η οποία διαμορφώνεται στη συμβολή των ρεμάτων Φασίδερι και Χελιδονούς. Η μέση κατά μήκος κλίση του ανέρχεται σε περίπου 1%.

Στην πορεία του ο Κηφισός είναι αποδέκτης της παροχής ενός σημαντικού αριθμού συμβαλλόντων κλάδων. Τα κυριότερα συμβάλλοντα ρέματα είναι από μεν τη δυτική πλευρά το ρέμα Νίκαιας (Καναπιτσερή), το ρέμα Χαϊδαρίου, το ρέμα Μάσχα, τα ρέματα Μιχελή και Λιοσίων (γνωστό κατά τμήματα και ως ρέμα Φλέβας ή ρέμα Εσχατιάς) με κοινό έργο συμβολής στον Κηφισό, το ρέμα Αχαρνών και το ρέμα Βαρυμπόμπης.

Από δε την ανατολική πλευρά το ρέμα Προφήτη Δανιήλ, ο Ποδονίφτης και η Πύρνα. Ορισμένα εξ αυτών, όπως το ρέμα Λιοσίων και ο Ποδονίφτης αποχετεύουν σημαντικού μεγέθους υπολεκάνες και έχουν επίσης σημαντικούς συμβάλλοντες κλάδους, όπως το ρέμα Αμαρουσίου, το ρέμα Χαλανδρίου, το ρέμα Φυλής, το ρέμα Ευπυρίδων και άλλα. Αξιόλογα ρέματα συμβάλλουν επίσης στα ανάντη της κοίτης του Κηφισού τμήματα των ρεμάτων Φασίδερι και Χελιδονούς.

Πρέπει να σημειωθεί ότι ανθρώπινες επεμβάσεις τείνουν να μεταβάλουν τα όρια της φυσικής λεκάνης απορροής του Κηφισού, είτε με την εκτροπή υδάτων άλλων λεκανών προς αυτήν (π.χ. μερική εκτροπή Ιλισού, συλλεκτήρας υψηλής περιοχής Μοσχάτου, Καλλιθέας, Ν. Σμύρνης), είτε με την εκτροπή υδάτων της λεκάνης του προς άλλες (π.χ. Άνω Ρούς Ποδονίφτη).

Στους χάρτες που ακολουθούν φαίνεται το ευρύ δίκτυο του Κηφισού και του μεγαλύτερου παραποτάμιου δικτύου του, του Ποδονίφτη:

Τα ρέματα του κέντρου που καταλήγουν στον Κηφισό

Το κέντρο του Λεκανοπεδίου, ο Δήμος Αθηναίων στην ουσία, κάποτε ήταν μια περιοχή γεμάτη ρέματα, τα οποία σήμερα έχουν εξαφανιστεί στο σύνολο τους. Στον επόμενο ψηφιακό χάρτη έχουμε αποκαταστήσει την πορεία τους, μέσα από παλιούς χάρτες, σχέδια, αεροφωτογραφίες και στοιχεία της ΕΥΔΑΠ και άλλων αρμόδιων φορέων. Αυτές ακριβώς είναι οι διαδρομές που θα ακολουθούσε η σταγόνα μας, αν έπεφτε στην περιοχή του κέντρου, πριν όλα αυτά καλυφθούν από μπετά και δρόμους. Σήμερα δυστυχώς όλες αυτές οι διαδρομές γίνονται υπόγεια.

Ενδεικτικά βάζουμε μια εικόνα που δείχνει την ύπαρξη ρέματος στην πλατεία Κοτζιά και λίγο πιο βόρεια από την Ομόνοια (Place d'Othon):

Ρέμα Λεβίδη (Φωκίωνος Νέγρη)

Η Φωκίωνος Νέγρη είναι μια ακόμα οδός των Αθηνών που κρύβει ένα υπόγειο, εγκιβωτισμένο ρέμα. Το άλλοτε γνωστό ως ρέμα Λεβίδη (από την οικογένεια Λεβίδη, κτηματίες της περιοχής) γίνεται η "Πράσινη Λεωφόρος" την δεκαετία του '30 και από την δεκαετία του '70 μετατρέπεται στον πλέον φημισμένο πεζόδρομο της Κυψέλης. Τα νερά που "κατέβαιναν" από τις πλαγιές του Αγχέσμου (Τουρκοβούνια) και κατέληγαν στο ρέμα του Προφήτη Δανιήλ. Για το ρέμα Λεβίδη έχουμε γράψει σχετικό και αναλυτικό άρθρο το οποίο μπορείτε να διαβάσετε εδώ:

Όταν η Φωκίωνος Νέγρη ήταν ρέμα. Φωτο-τοπογραφική τεκμηρίωση του ρέματος Λεβίδη.

Ενδεικτικά παρουσιάζουμε εδώ μερικές φωτογραφίες και σχέδια:

Κυκλοβόρος και ρέμα Αγίου Στυλιανού

Ο Κυκλοβόρος είναι ένα ρέμα που είχε την ατυχία να βρίσκεται πλησίον του κέντρου και έτσι ήταν από τα πρώτα που καλύφθηκε γύρω στο 1880, όπου κατασκευάστηκε ένας συλλεκτήριος παντορροϊκός αγωγός στην διεύθυνση των οδών Μάρνης, Καρόλου και Αχιλλέως. Ο συγκεκριμένος αγωγός ονομάστηκε «Μεγάλη Υπόνοµος Κυκλοβόρου» και το 1881 έγινε επέκταση του, µέσω της Λ.Αθηνών διοχετεύοντας τα λύματα της πόλης στο ρέµα Προφ. ∆ανιήλ. Πήγαζε νότια των Τουρκοβουνίων, όπως και το ρέμα του Αγίου Στυλιανού και μαζί τα δυο αυτά ρέματα κύκλωναν το Πεδίο του Άρεως:

Ηριδανός ποταμός

Ο Ηριδανός ποταμός, παραπόταμος του Ιλισσού, είναι σίγουρα, το πλέον ταλαιπωρημένο ποτάμι των Αθηνών. Αν ο Ιλισσός και ο Κηφισός ταλαιπωρούνται τα τελευταία 100 χρόνια ο Ηριδανός μετράει τουλάχιστον 3000 χρόνια προσπαθειών διευθέτησης και υπογειοποίησης του. Η μοίρα του το ήθελε να πηγάζει από τον Λυκαβηττό να διασχίζει το ιστορικό κέντρο των Αθηνών και να καταλήγει χύνοντας τα νερά του στον Ιλισσό. Η γειτνίαση του με την περιοχή των βόρειων υπωρειών της Ακροπόλεως, η οποία πρωτοκατοικήθηκε τουλάχιστον από το 3500 π.Χ. το έφερε γρήγορα αντιμέτωπο με τον άνθρωπο, ο οποίος αρχικά το σεβάστηκε, στην συνέχεια το υπογειοποίησε και τελικά το μετέτρεψε σε αποχετευτικό αγωγό. Σε αναλυτικό μας άρθρο αναφερόμαστε στην ιστορία και την τοπογραφία του Ηριδανού:

Ηριδανός ποταμός. Το θαμμένο ποτάμι που επιμένει να κυλάει στο κέντρο των Αθηνών

Ενδεικτικά βάζουμε εδώ ένα σχέδιο με την πορεία του. Στον επόμενο χάρτη ο Ηριδανός είναι η μωβ γραμμή:

Ιλισσός ποταμός

Στην περίπτωση που η σταγόνα μας πέσει δυτικά του Υμηττού τότε κατα πάσα πιθανότητα θα καταλήξει στον Ιλισσό ποταμό. Ας γνωρίσουμε αυτό το ιερό του άστεως ποτάμι.

Το όνομα ή τα ονόματα του ποταμού

Ο Ιλισσός ήταν, είναι και θα είναι το ιερό ποτάμι των Αθηνών. Συνδεδεμένο από παλιά με χώρους αναψυχής, λατρείας και μυστηρίων είναι ένα ποτάμι φορτωμένο ιστορίες και κυρίως μύθους. Είναι ίσως το μοναδικό ποτάμι παγκοσμίως που έχει γραφτεί με όλους τους δυνατούς γλωσσικούς τρόπους και δεν μπορούμε να πούμε για κανέναν από αυτούς ότι είναι λάθος. Στις πηγές και στις αρχαίες επιγραφές το συναντάμε με τις εξής παραλλαγές: 

- Ιλισό

- Ιλισσό

- Ειλισσό

- Ηιλισό

Στο παρόν ιστολόγιο το ποτάμι μας έχει απασχολήσει αρκετές φορές και για την ορθογραφία του έχουμε επιλέξει την γραφή Ιλισσός γιατί είναι η πλέον συνηθέστερη γραφή του από τις πηγές. 

Οι πηγές και η πορεία του Ιλισσού

Ο Ιλισσός λοιπόν, είναι ένας από τους τρεις ποταμούς των Αθηνών -  Κηφισός και Ηριδανός οι άλλοι δύο - ο οποίος πηγάζει από τις βορειοδυτικές πλαγιές του Υμηττού και διερχόμενος με νοτιοανατολική διεύθυνση το λεκανοπέδιο καταλήγει σήμερα στο Φαληρικό όρμο. 

Σχετικά με τις πηγές του Ιλισσού υπάρχει σχετικό αναλυτικό άρθρο μας:

Ιλισσός ποταμός. Οι πηγές του ιερού ποταμού στις πλαγιές του Υμηττού, των Τουρκοβουνίων και του Λυκαβηττού. Σχέδια και φωτογραφίες της πορείας του μέσα στην πόλη.

Η φυσική κοίτη, πριν την εκτροπή και οι εκβολές του ποταμού

Ο Ιλισσός από την αρχαιότητα μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, είχε την ίδια κοίτη και την ίδια συμπεριφορά σε σχέση με την ένταση της ροής του. Έντονη και συνεχή ροή τον χειμώνα, άνυδρος ή με ελάχιστη ροή το καλοκαίρι. Η υδρολογική λεκάνη τώρα του ποταμού, η Αττική γη, σαν περιοχή είναι γενικά μια άνυδρη περιοχή. Οι περιοδικές βροχοπτώσεις, που συμβαίνουν κατά κύριο λόγο τον χειμώνα, γεμίζουν με νερό τα ρέματα και τους χειμάρρους - ποτάμια της (Κηφισό, Ιλισσό, Ηριδανό).  Τόσο ο Κηφισός όσο και ο Ιλισσός, παλαιότερα, πριν την διευθέτηση τους, εκβάλανε τα νερά τους στον αποκαλούμενο "Μέγα Ελαιών" χωρίς το νερό τους να φτάνει την θάλασσα. Σε περιπτώσεις όπου η νεροποντή ήταν ισχυρότερη τόσο ο Κηφισός όσο και ο Ιλισσός πλημμύριζαν, κυρίως τον Ελαιώνα, μεταβάλλοντας τον σε ένα τεράστιο τέλμα.  

Ο Ιλισσός λοιπόν δεν είχε ξεχωριστή εκβολή στο Φαληρικό όρμο, όπως συμβαίνει τώρα, αλλά συνέβαλε µε τον Κηφισό στην σημερινή περιοχή του Ρέντη. Τα νερά των εκβολών των δύο ποταμών σκορπίζονταν στη χαμηλή περιοχή Ρέντη - Μοσχάτου - Νέου Φαλήρου και αυτά τα νερά ενωμένα πλέον ξεχύνονταν στον Φαληρικό όρμο με αβαθείς κοίτες και με σειρά γεφυριών για την διάβαση τους στις εκεί παραλιακές θίνες.

Σχετικά με την εκτροπή του Ιλισσού έχουμε γράψει 3 σχετικά άρθρα:

1. Το τρίγωνο της εκτροπής του Ιλισσού // (Α) Αρχή νέας κοίτης Ιλισσού (Ευαγγελιστρίας και Χαμοστέρνας)

2. Το τρίγωνο της εκτροπής του Ιλισσού // (Β) Γέφυρα Χαροκόπου Ιλισσού

3. Το τρίγωνο της εκτροπής του Ιλισσού // (Γ) Γέφυρα Η.Σ.Α.Π. Ιλισσού (Χαμοστέρνας)

Η πορεία του Ιλισσού εντός της πόλεως των Αθηνών

Σχετικά με την πορεία του Ιλισσού, πέρα από τα προαναφερθέντα άρθρα, έχουμε βίντεο όπου οδηγούμε πάνω σε όλους του τους κλάδους, στην ΣΕΙΡΑ: Γεωμυθικές διαδρομές. Πρόκειται για την πρώτη σειρά βίντεο των διαδρομών μας, υπό τον τίτλο:

Διαδρομές στον Ιλισσό ποταμό

1. Οδηγώντας στον Ιλισσό ποταμό // Κλάδοι Ψυχικού - Κουπονίων (Ζωγράφου)

Στο Α' μέρος οδηγούμε στις οδούς Μεσογείων, Μιχαλακοπούλου, Ιλισσίων και Παπανδρέου και παρουσιάζουμε την πορεία των δυο μεγαλύτερων συμβαλλόντων κλάδων του Ιλισσού:

- τον κλάδο του Ψυχικού - Αμπελοκήπων - Γουδίου και 

- τον κλάδο Χολαργού - Παπάγου - Γουδίου - Ζωγράφου (Κουπονίων) - Ιλισσίων. 

Οι δύο κλάδοι ενωνόντουσαν στην περιοχή των Ιλισσίων στην συμβολή των οδών Μιχαλακοπούλου, Νυμφαίου και Ιλισσίων.

2. Οδηγώντας στον Ιλισσό ποταμό // Κεντρικός κλάδος (Ιλίσσια μέχρι Κηφισό)

Στο Β' μέρος οδηγούμε στις οδούς Μιχαλακοπούλου, Βασ. Κωνσταντίνου, Αρδηττού, Καλλιρρόης, Χαμοστέρνας, Παναγή Τσαλδάρη και Ταύρου.

Παρουσιάζουμε την πορεία της κεντρικής κοίτης του Ιλισσού ποταμού, από το ύψος της οδού Παπαδιαμαντοπούλου μέχρι την ιστορική συμβολή του Ιλισσού με τον Κηφισό στην περιοχή του Ρέντη.

3. Οδηγώντας στον Ιλισσό ποταμό // Κλάδος Ελάσσων (Παγκράτι - Βύρωνας)

Στο Γ' μέρος οδηγούμε στις οδούς Αμύντα, Αρχελάου, Σπ. Μερκούρη, Φρύνης, Κύπρου, Βουτζά, Μεσολογγίου και Νικηφορίδη. 

Παρουσιάζουμε την πορεία του Κλάδου Ελάσσων του Ιλισσού ποταμού, τον κλάδο που διασχίζει τις περιοχές Βύρωνα και Παγκράτι. 

Ξεκινάμε από την συμβολή του κλάδου με την ιστορική κοίτη του Ιλισσού, στην οδό Παυσανίου και φτάνουμε μέχρι τις πηγές του Κλάδου στον Βύρωνα.

4. Οδηγώντας στον Ιλισσό ποταμό // Κλάδος Καισαριανής (Μεγάλο και Μικρό Ρέμα)

Στο Δ' μέρος οδηγούμε στην λεωφόρο Εθνικής Αντιστάσεως, στις οδούς Ανατολικής Θράκης, Τσάφου, Ανδρέα Δημητρίου και στην λεωφόρο Βασιλέως Αλεξάνδρου για το Μεγάλο Ρέμα και στην λεωφόρο Βασιλέως Αλεξάνδρου και στις οδούς Γρηγορίου Θεολόγου και Ηρώων Σκοπευτηρίου για το Μικρό Ρέμα. 

Παρουσιάζουμε την πορεία του Μεγάλου και Μικρού Ρέματος Καισαριανής, του κλάδου αυτού του Ιλισσού ποταμού, που διασχίζει την περιοχή της μαρτυρικής Καισαριανής. 

Ξεκινάμε από τον Υμηττό και κατεβαίνουμε μέσα στην σύγχρονη πόλη της Καισαριανής, μέχρι την Εθνική Πινακοθήκη όπου ο Ηριδανός ή Εριδανός, όπως ήταν αλλιώς γνωστό το Μεγάλο Ρέμα Καισαριανής, έχυνε τα νερά του στην κεντρική κοίτη του Ιλισσού.

5. Οδηγώντας (ποδήλατο) στον Ιλισσό ποταμό // Τεχνητή κοίτη Ιλισσού (Καλλιθέα - Μοσχάτο)

Στο Ε' και τελευταίο μέρος οδηγούμε στην οδό Παναγή Τσαλδάρη και Σαλαμίνος στην Καλλιθέα και στην οδό Ιλισσού στο Μοσχάτο. Επίσης οδηγούμε το ποδήλατο μας και εντός της ανοικτής τεχνητής κοίτης του Ιλισσού ποταμού, το σύνορο των Δήμων Καλλιθέας και Μοσχάτου, από το ύψος της οδού Φορνέζη μέχρι την γέφυρα της οδού Ποσεδώνος.

Παρουσιάζουμε συνολικά την πορεία της τεχνητής κοίτης του Ιλισσού, από την αρχή της στην οδό Ευαγγελιστρίας μέχρι και τις σύγχρονες εκβολές του ποταμού στο Φάληρο. 

Ρέμα Πικροδάφνης

Αν η σταγόνα μας πέσει λίγο πιο νότια από τις περιοχές του Ιλισσού, στις περιοχές του Βύρωνα, του Υμηττού, της Δάφνης, του Αγίου Δημητρίου, της Ηλιούπολης, της Νέας Σμύρνης, του Καλαμακίου, του Αλίμου, του Παλαιού Φαλήρου τότε θα πορευτεί στην πορεία του ρέματος Πικροδάφνης.

Το ρέμα της Πικροδάφνης, αυτή η διαδρομή του νερού και φλέβα πρασίνου παράλληλα, μέσα στον σύγχρονο αστικό ιστό κατέχει μια μοναδικότητα. Σήμερα, ο κύριος κλάδος του, αποτελεί το μοναδικό ακάλυπτο ρέμα (στο μεγαλύτερο μήκος του) μέσα στον πολεοδομικό ιστό της πρωτεύουσας. 

Σε σχετικό μας άρθρο προσεγγίζουμε την τοπογραφία του ρέματος και όλων των κλάδων του (καλυμμένων σήμερα), πριν την κάλυψη τους μέχρι και σήμερα:

Ρέμα Πικροδάφνης. Η τοπογραφία του τελευταίου ανοιχτού "δρόμου του νερού" μέσα στην Αθήνα.

Ενδεικτικά βάζουμε εδώ μερικά σχέδια του ρέματος:

Ρέμα Τραχώνων

Αν η σταγόνα μας πέσει ακόμα πιο νότια τότε θα πορευτεί μέσα στα ρέματα του δικτύου του ρέματος Τραχώνων.

Το ρέμα Τραχώνων καλύπτει την περιοχή νοτίως της Πικροδάφνης και βορείως της Γλυφάδας. Εκβάλει βόρεια του παλιού αεροδρομίου Ελληνικού, στον Σαρωνικό κόλπο και διασχίζει κυρίως τους Δήμους Ηλιουπόλεως, Αργυρουπόλεως και Ελληνικού:

Ρέματα Ελληνικού - Γλυφάδας - Βούλας

Τελευταία εναλλακτική για την σταγόνα μας εντός λεκανοπεδίου αποτελούν τα πλέον νότια ρέματα του.

Τα ρέματα του λεκανοπεδίου ολοκληρώνονται με τα ρέματα που πηγάζουν από τις νοτιοανατολικές πλαγιές του Υμηττού και αποτελούνται από τα ρέματα νότια του Παλαιού αεροδρομίου και πιο νότια  από τα ρέματα Λυκόρρεμα και Σμόλικα που πηγάζουν από το Πανόραμα Βούλας.

Επίλογος

Η σταγόνα μας λοιπόν ολοκλήρωσε με επιτυχία και αυτήν της την περιήγηση της στα ρέματα του Λεκανοπεδίου. Κλείνουμε με την ίδια ευχή, όπως στο πρώτο μέρος:

Είναι καιρός να δούμε τα ρέματα σαν διαδρομές του νερού και όχι των αποβλήτων μας. Είναι καιρός να κάνουμε ειρήνη με την φύση γιατί αυτός ο πόλεμος, όπως κάθε πόλεμος, δεν έχει νικητές παρά μόνο ηττημένους. 

________________________________________________________________________

Κείμενο - χάρτες:

Θεοδοσόπουλος Δημήτριος, Αγρονόμος - Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Ψηφιακή επεξεργασία ρεμάτων:

Κόκκινος Θησέας, Αγρονόμος - Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Θεοδοσόπουλος Δημήτριος, Αγρονόμος - Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Πρωτογενές χαρτογραφικό υλικό:

Digital Earth Ε.Π.Ε. - Μελέτες Γεωπληροφορικής