Η τρίτοξη γέφυρα του Ιλισσού στο Παναθηναϊκό Στάδιο (Καλλιμάρμαρο).

Η τρίτοξη γέφυρα του Ιλισσού 

στο Παναθηναϊκό Στάδιο 

(Καλλιμάρμαρο).

Εισαγωγή

Η φύση πριν από κάποια εκατομμύρια χρόνια γέννησε τον Ιλισσό, αυτή την υδάτινη δίοδο στην Αττική γη, για τα νερά του ουρανού που πέφτουν δυτικά του Υμηττού, νότια των Τουρκοβουνίων, ανατολικά, νότια και δυτικά του Λυκαβηττού. Όλο αυτό το δίκτυο του Ιλισσού, δημιούργησε ρεματιές σε όλες αυτές τις περιοχές, μικρές ή μεγάλες χαράδρες, στις οποίες οι άνθρωποι όταν υπήρχε ανάγκη δημιουργούσαν περάσματα για την διάσχιση τους. Στα πλαίσια πολύχρονης και επίπονης έρευνας μας, ετοιμάζουμε σχετικό άρθρο με όλες τις γέφυρες του Ιλισσού, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Σαν προπομπό του συγκεκριμένου άρθρου δημοσιεύουμε σε δυο ξεχωριστά άρθρα την ιστορία δυο γεφυρών του, που είναι ιδιαίτερα και έχουν την δική τους ξεχωριστή ιστορία. Την γέφυρα του Σταδίου και την γέφυρα της οδού Αναπαύσεως (Διάκου σήμερα). Στο παρόν άρθρο μελετάμε την τρίτοξη γέφυρα του Σταδίου του Ιλισσού.

Η γέφυρα του Σταδίου, η πρώτη του Ιλισσού (;)

Η έρευνα μας, μας έχει οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι η πρώτη γέφυρα του Ιλισσού, αν δεν χτίστηκε στο πέρασμα πίσω από το Ολυμπιείο, χτίστηκε μπροστά από το αρχαίο στάδιο στο κοίλο του Αρδηττού λόφου. Στην ιστορία του Παναθηναϊκού Σταδίου, στο ομώνυμο λεύκωμα, διαβάζουμε:

Το Παναθηναϊκό Στάδιο βρίσκεται στη θέση αρχαίου ελληνικού Σταδίου και για πολλούς αιώνες φιλοξένησε τη διοργάνωση γυμνικών αγώνων, αγώνων στίβου όπως θα λέγαμε σήμερα. Οι γυμνικοί αγώνες οι οποίοι διοργανώνονταν από πολύ παλιά σε χώρο μακριά από την πόλη, περιελήφθησαν στο πρόγραμμα των εορτών των Παναθηναίων το 566/565 π.Χ.

Πιθανόν λοιπόν αυτή η ημερομηνία να είναι το έτος κτίσης της πρώτης γέφυρας του Ιλισσού. Δεδομένου ότι οι ανάγκες λόγω των αγώνων, αλλά ιδιαίτερα για την μεταφορά της νηώς των αγώνων, θα απαιτούσαν ένα μόνιμο και σταθερό πέρασμα.

Όταν ο ρήτορας Λυκούργος ανέλαβε το 338 π.Χ. την ρύθμιση των οικονομικών της πόλης των Αθηνών, συμπεριέλαβε στην εκτέλεση δημοσίων έργων την ανέγερση ενός Σταδίου. Ιδεώδης χώρος κρίθηκε η χαράδρα ανάμεσα στον λόφο του Αρδηττού και το απέναντι χαμηλό ύψωμα, έξω από το τείχος της πόλης, σε μία ειδυλλιακή τοποθεσία στις ήρεμες όχθες του Ιλισσού. Ο τόπος ήταν ιδιωτικός αλλά ο ιδιοκτήτης του Δεινίας τον παρεχώρησε για την πραγματοποίηση της ανέγερσης Σταδίου. Μεγάλα χωματουργικά έργα μεταμόρφωσαν την χαράδρα σε αγωνιστικό χώρο με τα χαρακτηριστικά του ελληνικού Σταδίου: σχήμα παραλληλόγραμμο με είσοδο από τη μία στενή πλευρά και με θέση για τους θεατές στα χωμάτινα πρανή των τριών άλλων πλευρών. Το Στάδιο του Λυκούργου χρησιμοποιείται για πρώτη φορά στα Μεγάλα Παναθήναια το 330/329 π.Χ. για την τέλεση των γυμνικών αγώνων.

Την χρονιά αυτή λοιπόν κατά πάσα πιθανότητα ανακατασκευάστηκε η πρώτη και παλιά γέφυρα, στην ίδια θέση.

Στους ρωμαϊκούς χρόνους η πόλη των Αθηνών δεν είχε πλέον πολιτική δύναμη. Γνώρισε όμως μία νέα πνευματική και καλλιτεχνική άνθηση επί της αυτοκρατορίας του Αδριανού μεταξύ των ετών 117-138 μ.Χ. Σε αυτή την περίοδο έζησε ο ρήτορας και σοφιστής Ηρώδης γιος του Αττικού ο οποίος διέθεσε ένα μέρος της μεγάλης του περιουσίας στην ανέγερση λαμπρών οικοδομημάτων σε πολλά ιερά και πόλεις της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Στη γενναιοδωρία του Ηρώδη, οφείλονται σπουδαίες εργασίες στο Στάδιο, από το 139-144 μ.Χ. οι οποίες επέφεραν δύο κυρίως αλλαγές στην πρώτη του μορφή: την μετατροπή της αρχικής ευθύγραμμης μορφής σε πεταλόσχημη με την προσθήκη της σφενδόνης, χαρακτηριστική μορφή των ελληνικών Σταδίων στους ρωμαϊκούς χρόνους και την κάλυψη του χώρου για τους θεατές, του θεάτρου, με σειρές καθισμάτων, εδωλίων από λευκό πεντελικό μάρμαρο. Μία θολωτή δίοδος, κάτω από το ανατολικό ανάλημμα κατέληγε, στην πίσω πλευρά του Σταδίου. Στο στίβο, μαρμάρινες πλάκες οριοθετούσαν την άφεση και το τέρμα. Αναπόσπαστο στοιχείο στον αγωνιστικό χώρο ήταν οι αμφιπρόσωπες ερμαϊκές στήλες. Η είσοδος απέκτησε κορινθιακού ρυθμού πρόπυλο. Μία τρίτοξη μαρμάρινη γέφυρα στον Ιλισσό, εξασφάλιζε την εύκολη πρόσβαση από την πόλη.

Τον όλο χώρο, και κυρίως τη στοά στο ύψος της σφενδόνης, κοσμούσαν αγάλματα μαρμάρινα, χάλκινα ακόμα και χρυσά. Στη κορυφή του Αρδηττού είχε κτιστεί ο ναός της θεάς Τύχης με το λατρευτικό άγαλμα της θεάς από ελεφαντόδοντο. Οι Αθηναίοι δίκαια ήταν περήφανοι για το Παναθηναϊκό Στάδιο, που εφάμιλλο δεν υπήρχε στον κόσμο.

Την εποχή του Αδριανού και του Ηρώδη λοιπόν χτίστηκε νέα γέφυρα, στην ίδια θέση, η οποία ήταν τρίτοξη και μαρμάρινη, γεγονός που την έκανε να κρατήσει περισσότερο χρόνο όρθια. Σε αρκετούς χάρτες εποχής όπως πχ του Βενετού, Vincenzo Maria Coronelli και του Γάλλου Jacob Spon απεικονίζεται η γέφυρα χωρίς να φαίνεται κατεστραμμένη, 1500 χρόνια μετά την κατασκευή της: 

Με την επικράτηση της χριστιανικής θρησκείας το Παναθηναϊκό Στάδιο έχασε τη λάμψη του και με την πάροδο του χρόνου έλαβε τη θλιβερή εικόνα της εγκατάλειψης, καθώς τα λαμπρά του μάρμαρα ενσωματώνονταν σε αθηναϊκά κτίσματα και τροφοδοτούσαν τα ασβεστοκάμινα της γύρω περιοχής. Ευρωπαίοι περιηγητές κυρίως επισκέπτονται τον χώρο του, όπως προκύπτει από τις μαρτυρίες τους στις οποίες δεν παραλείπουν τις μαγικές τελετουργίες μέσα στην ερειπωμένη θολωτή δίοδο από νεαρές αθηναίες με σκοπό την ανεύρεση ενός καλού συντρόφου.

 

Από τις πρώτες προσπάθειες αναβίωσης της ιδέας των Ολυμπιακών Αγώνων ήταν οι αθλητικοί αγώνες που οργανώθηκαν το 1870 και 1875 στο Παναθηναϊκό Στάδιο στα πλαίσια των Ζάππειων Ολυμπιάδων, εκθέσεων ελληνικών προϊόντων με χρηματοδότηση του εθνικού ευεργέτη Ευάγγελου Ζάππα.

Την εποχή αυτή, χτίζεται η καινούρια πλέον γέφυρα του σταδίου, τρίτοξη και αυτή αλλά πέτρινη.

Αρχαιολογικές έρευνες ήδη από το 1836, είχαν αποκαλύψει ίχνη του αρχαίου Σταδίου του Ηρώδη και βάσει αυτών των δεδομένων αλλά και των ανασκαφικών ευρημάτων του Ερνέστου Τσίλλερ-Ernst Ziller το 1869 συντάχθηκε το σχέδιο ανακατασκευής του από τον αρχιτέκτονα Αναστάση Μεταξά. Η ανακατασκευή του Σταδίου από πεντελικό μάρμαρο διακρίνεται για την πιστότητα της σε μεγάλο βαθμό ως προς το αρχαίο μνημείο του Ηρώδη.

Η γέφυρα του Σταδίου γνώρισε μέρες δόξας κατά την διάρκεια των 1ων σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας, το 1896 αλλά και σε αυτούς της μεσολυμπιάδας του 1906.

Η γέφυρα αυτή χρησιμοποιήθηκε αργότερα και για την διάσχιση του ΤΡΑΜ που πήγαινε στο Παγκράτι. Την δεκαετία του 1930 ο Ιλισσός άρχισε να μετράει αντίστροφα καθώς ξεκίνησαν τα έργα υπογειοποιήσεως του. Σε μια διάσημη φωτογραφία ο τότε Διοικητής Πρωτευούσης (επί δικτατορίας Μεταξά) Κωνσταντίνος Κοτζιάς επισκέπτεται τα έργα της κάλυψης Ιλισού, με φόντο την γέφυρα του Σταδίου.

 
Δυστυχώς η γέφυρα άντεξε μέχρι το 1952 όπου και γκρεμίστηκε οριστικά για τα έργα υπογειοποιήσεως του Ιλισσού και την μετατροπή του σε λεωφόρο Βασιλέως Κωνσταντίνου.

__________________________________________________________________________

Έρευνα: 
Ομάδα Γεωμυθική

Επεξεργασία κειμένων - μορφοποίηση:
Δημήτρης Θεοδοσόπουλος, Αγρονόμος - Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.