Αρχαιοστρονομία και Αστρονομικός Προσανατολισμός Μνημείων στην Ελλάδα και σε όλο τον πλανήτη.



Αρχαιοαστρονομία και 
Αστρονομικός Προσανατολισμός Μνημείων. 
Προσανατολισμένα μνημεία 
στην Ελλάδα και σε όλο τον κόσμο.



Εισαγωγή

Με την παρούσα δημοσίευση και πρώτο άρθρο της σειράς Αστρονομικοί Προσανατολισμοί Μνημείων εγκαινιάζουμε την συνεργασία με τον αγαπητό μας, προπτυχιακό δάσκαλο και Αναπληρωτή Καθηγητή σήμερα, του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, κ. Γιώργο Πανταζή. Ο κ. Πανταζής ασχολείται, από το 2002 (διδακτορική διατριβή), με το αντικείμενο του αστρονομικού προσανατολισμού μνημείων και έχει οργανώσει και συμμετάσχει, σε δεκάδες αποστολές σε όλη την Ελλάδα και εκτός, για την γεωμετρική τεκμηρίωση των μνημείων και την έρευνα του αστρονομικού προσανατολισμού τους.

Σκοπός μας είναι να παρουσιάσουμε ένα σύνολο μνημείων, από την Ελλάδα, το οποίο αποτελεί πρωτογενή έρευνα, τόσο στο ύπαιθρο όσο και στο γραφείο, του αστρονομικού προσανατολισμού εκάστοτε μνημείου, ο οποίος έγινε με σύγχρονες γεωδαιτικές και αστρονομικές μεθόδους.  Οι έρευνες αυτές, έγιναν στο πλαίσιο των διδακτορικών διατριβών του Αναπληρωτή Καθηγητή Γεωργίου Πανταζή και της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας Ευαγγελίας Λάμπρου, καθώς και σε πλήθος εκπονηθέντων Διπλωματικών Εργασιών, στην Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, υπό την επίβλεψη τους.




Έχουμε ετοιμάσει δυο εισαγωγικά άρθρα, που σκοπό έχουν την εξοικείωση του αναγνώστη με τις έννοιες που θα χρησιμοποιηθούν, καθώς και με την επιλεγμένη μέθοδο εργασίαςγια την καλύτερη κατανόηση των συμπερασμάτων που θα παρουσιαστούν στα υπό δημοσίευση μνημεία.

Το πρώτο άρθρο της σειράς λοιπόν, είναι το παρόν, όπου εισαγάγουμε τον αναγνώστη στην επιστήμη της Αρχαιοαστρονομίαςη οποία ασχολείται με την έρευνα του προσανατολισμού μνημείων σε διάφορα μέρη του πλανήτη, τα οποία έχουν μελετηθεί, υπό αυτό το πρίσμα.

Το δεύτερο άρθρο της σειράς, παρουσιάζει την μέθοδο εργασίας, τον τρόπο δηλαδή διερεύνησης του προσανατολισμού μνημείων με γεωδαιτικές και αστρονομικές μεθόδους,  η οποία δημοσιεύτηκε το 2002, στο πλαίσιο της διδακτορικής διατριβής του κ. Πανταζή.



Αρχαιοαστρονομία και προσανατολισμός μνημείων


Αρχαιοαστρονομία

Η επιστήµη η οποία ασχολείται µε την ερµηνεία του προσανατολισµού των µνηµείων είναι η αρχαιοαστρονοµία,  που θεωρείται το σηµείο συνάντησης της αστρονοµίας µε την αρχαιολογίαΗ αρχαιοαστρονοµία είναι µια από τις επιστήµες, που έχει ασχοληθεί διαχρονικά, κυρίως, µε τη διερεύνηση του προσανατολισµού των µνηµείων. Σκοπός της είναι, µέσα από αυτήν την έρευνα, να εξαγάγει συµπεράσµατα για το πώς συνδέεται η ύπαρξη και κυρίως ο προσανατολισµός ενός µνηµείου, µε τη λατρεία, την παράδοση, τα ήθη και τα έθιµα ενός λαού. Η ενασχόλησή της στο πέρασµα των αιώνων απλώνεται σε όλο το φάσµα των µνηµείων (παλαιολιθικά, νεολιθικά, προχριστιανικά, χριστιανικά και μουσουλμανικά). Μέσα από την έρευνα του προσανατολισµού αυτών των µνηµείων έρχονται στην επιφάνεια στοιχεία που αφορούν στον τρόπο κτίσης τους και αναβιώνουν τα πολιτισµικά και λειτουργικά στοιχεία που λάµβαναν υπόψη τους οι κτίτορες κατά τη διάρκεια της θεµελίωσής τους (Πανταζής, 2002).  

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Παρθενώνας που στο διάβα των αιώνων μετατράπηκε από αρχαίο ναό, σε Ορθόδοξη εκκλησία, έπειτα σε Καθολική και τέλος σε Τζαμί.





Τα μνημεία και η λειτουργία τους

Στην εξέλιξη του ανθρώπινου γένους τα µνηµεία αντικατοπτρίζουν το σύνδεσµο των γενεών και συνάµα στοιχειοθετούν την ιστορική και πολιτισµική τους κληρονοµιά. Είναι οι θεµατοφύλακες της παράδοσης και ο συνδετικός κρίκος µεταξύ των πολιτισµών. Πολλά µνηµεία στο πέρασµα των αιώνων αλλά και στη σύγχρονη εποχή έχουν προσελκύσει το ενδιαφέρον των επιστηµόνων, είτε για να καταγράψουν τις ιδιαιτερότητες που αυτά εµφανίζουν, είτε για να διερευνήσουν και να ερµηνεύσουν τη σχέση τους µε την ύπαρξη και τη δραστηριότητα του ανθρώπου (Πανταζής 2002). 


Παρθενώνας. Ο πρώτος φωτογραφικός τρίποδας που στήθηκε στην Ελλάδα, στήθηκε απέναντι από τον Παρθενώνα. Σε αυτή την φωτογραφία, του 1839, η οποία είναι και η πρώτη που βγήκε στην Ελλάδα, φαίνεται για πρώτη και τελευταία φορά σε φωτογραφία, το τζαμί που υπήρχε εντός του μνημείου, το οποίο είχε αντικαταστήσει τον πρότερο χριστιανικό ναό, των Βυζαντινών χρόνων. Η διαχρονικότητα και η εναλλαγή της λατρείας, μέσα από ένα μνημείο, σε μια μόνο φωτογραφία.



Τρόπος κατασκευής και χωροθέτησης μνημείων

Η κατασκευή και η χωροθέτησή τους συνδέονται άμεσα με τη χρήση, τη λειτουργικότητά τους αλλά και με την τοπογραφία του χώρου, στον οποίο έχουν κατασκευασθεί. Ο προσανατολισμός δηλαδή και η τοποθέτηση των μνημείων στο χώρο δεν είναι τυχαίοι, αλλά αντανακλούν τα έθιμα και τις παραδόσεις που ακολουθούσαν οι προϊστορικοί ή οι ιστορικοί κτίτορές τους (Hoskin 2001, Papathanassiou, Hoskin 1994).


Ο Ήλιος, η Σελήνη, τα άστρα, οι κινήσεις και οι σχέσεις τους στον ουράνιο θόλο αποτέλεσαν αντικείμενο λατρείας, σχεδόν σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς. Αυτό οδήγησε στην εισαγωγή των σχέσεων αυτών, στην τοπογραφία και στην αρχιτεκτονική των οικοδομημάτων που σχετίζονταν με αυτές τις λατρείες.




Προσανατολισμός μνημείου και σχετιζόμενες ημερομηνίες

Με τον όρο προσανατολισµός ενός µνηµείου,  ορίζεται η απόλυτη θέση και η διεύθυνσή του στο χώρο δηλαδή η διαδικασία εκείνη µε τη βοήθεια της οποίας είναι δυνατόν ένα µνηµείο να τοποθετηθεί στο χώρο σε συγκεκριµένη διεύθυνση (αζιµούθιο) ως προς µια βασική διεύθυνση αναφοράς (Πανταζής, 2002). 




Η ίδια η λέξη είναι σύνθετη και προέρχεται από την ένωση των λέξεων προς και ανατολή. Το σημείο της Ανατολής ήταν ανέκαθεν το πλέον εύκολο για τον εντοπισμό του, μιας και είναι το σημείο του οπτικού ορίζοντα που εμφανίζεται ο Ήλιος κάθε πρωί. Έτσι η κατεύθυνση προς την Ανατολή έγινε η διεύθυνση εκείνη που όρισε και την έννοια. Αν ξέρεις που είναι η Ανατολή μπορείς μετά να βρεις κάθε άλλη διεύθυνση στον χώρο. 

Η σχέση του προσανατολισµού ενός µνηµείου µε το σηµείο της ανατολής του Ήλιου ή ενός αστέρα ή της Σελήνης αντικατοπτρίζει και εξηγεί πολλές φορές τη διαδικασία, τον τρόπο και τη µορφή σκέψης σε κοινωνικά και θρησκευτικά θέµατα του πολιτισµού των κτιτόρων του. Λόγοι παράδοσης ή λειτουργικότητας των χώρων των µνηµείων ανάγκαζαν τους θεµελιωτές τους να επιδείξουν ιδιαίτερη προσοχή στον τρόπο του προσανατολισµού τους. Για τον προσανατολισµό των µνηµείων, σε όλες τις ιστορικές περιόδους,  έχουν χρησιµοποιηθεί διάφορα ουράνια σώµατα (Πανταζής, 2002).

Σημαντικές ημερομηνίες και σχέσεις που φαίνεται ότι συνδέονται με τον προσανατολισμό μνημείων σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου είναι:

- των ηλιοστασίων και των ισημεριών και των σημείων ανατολής του Ήλιου, της Σελήνης, ή κάποιου άλλου άστρου τις ημέρες αυτές,
- της ανατολής του Ήλιου, την ημέρα εορτής της θεότητας ή του αγίου






Αρχαιοαστρονομικές μελέτες και προσανατολισμοί μνημείων. Έρευνες από όλο τον κόσμο.


Η επιλογή του ουράνιου σώµατος,  σε σχέση µε το οποίο προσανατολίζεται το µνηµείο, γίνεται µε κριτήριο κυρίως τη λατρευτική πίστη µε την οποία οι περισσότεροι πολιτισµοί και οι θρησκείες συνδυάζουν την ύπαρξη των σωµάτων αυτών και τα αντιµετωπίζουν ως θεότητες.  Η αρχή αυτή φαίνεται να ισχύει ακόµη και 6000 χρόνια π.Χ.  και µεταδίδεται από πολιτισµό σε πολιτισµό και από λαό σε λαό άφθαρτη,  εµπλουτισµένη από τον κάθε λαό µε τις δικές του ιδιαιτερότητες (Malville, Wendorf,  A  Mazar,  Schild, 1998).  

Είναι πολλά τα µεγαλιθικά,  νεολιθικά και αρχαϊκά µνηµεία,  των οποίων ο προσανατολισµός του οικοδοµήµατος,  η χάραξη ορισµένων λιθόστρωτων δρόµων,  τα χαραγµένα σηµάδια,  ή η θέση και η τοποθέτηση των πεσσών,  έχουν διερευνηθεί µέσα στο πνεύµα του αστρονοµικού προσανατολισµού.




Στο παρελθόν έχουν γίνει αποσπασµατικές µετρήσεις για τον προσανατολισµό αρχαίων µνηµείων, ναών, τάφων σε διάφορα σηµεία της γης και έχει µελετηθεί ο προσανατολισµός του κύριου άξονα συµµετρίας ή της θύρας εισόδου σε σχέση µε τη θέση του ήλιου,  της σελήνης ή διαφόρων άλλων αστέρων,  όπως π.χ.  του Σείριου και του Αρκτούρου,  ή αστερισµών, όπως του Ωρίωνα και των Πλειάδων. Οι έρευνες έδειξαν ότι, εκατοντάδες προϊστορικών τάφων και ένας αριθµός µικρών ναών και ιερών, που βρέθηκαν και εξετάστηκαν στην Ιβηρική Χερσόνησο,  στη νότια Γαλλία και σε περιοχές της δυτικής Μεσογείου,  ανήκουν στη νεολιθική εποχή (7000-2000  π.Χ.)  και στα πρώτα χρόνια της εποχής του χαλκού, εµφανίζουν συγκεκριµένο προσανατολισµό (Hoskin, 2001)

Πιο συγκεκριμένα: 



Μάλτα

Οι άξονες µνηµείων – ναών στη Μάλτα, που χρονολογούνται γύρω στο 3600  π.Χ.  και αργότερα,  δηλαδή προγενέστερων ή και συγχρόνων των πυραµίδων της Αιγύπτου,  έχουν συγκεκριµένο εύρος προσανατολισµού.  Ένας τριπλός ναός στην Mnajdra  της Μάλτας, είναι προσανατολισµένος ακριβώς στην ανατολή του ήλιου κατά την ισηµερία.  




Απόδειξη ότι οι άνθρωποι τόσο παλαιών πολιτισµών ενδιαφέρονταν για την πορεία των αστέρων στον ουρανό, είναι ένα κοµµάτι ασβεστολιθικής πλάκας που βρέθηκε στον ναό του Tal-Qadi.  Τα σύµβολα,  που είναι σκαλισµένα επάνω της, παρουσιάζουν στοιχεία για την πορεία του ήλιου,  της σελήνης και άλλων αστέρων (Serio Fodera, Hoskin, Ventura 1992, Hoskin, 2001).





Νήσος του Πάσχα

Το Νησί του Πάσχα, στα ισπανικά Isla de Pascua και επίσης Ράπα Νούι στην ομώνυμη τοπική γλώσσα, είναι νησί της Πολυνησίας που βρίσκεται στον Ειρηνικό Ωκεανό και διοικητικά ανήκει στην Χιλή. Θεωρείται το πλέον απομονωμένο νησί στον κόσμο. Το όνομα «Νησί του Πάσχα» οφείλεται στον Ολλανδό θαλασσοπόρο Γιάκομπ Ρόγκεβεν, ο οποίος έφτασε εκεί το Πάσχα του 1722.


Στο νησί περισσότερα από 800 Ahu και 300 Moai, που είναι µεγαλιθικά µνηµεία, είναι προσανατολισµένα στην ανατολή ή τη δύση του ήλιου κατά το θερινό ή το χειµερινό ηλιοστάσιο και τις ισηµερίες µε µια ακρίβεια της τάξης των ±2.5°. Μάλιστα για κάποια από αυτά υπάρχει η υποψία ότι µπορεί να χρησίµευαν ως ηλιακά παρατηρητήρια (αστεροσκοπεία) (Lirrel, 1989).





Νήσος Μινόρκα

Η Μινόρκα (ισπανικά, καταλανικά: Menorca) είναι ισπανικό νησί της Μεσογείου που ανήκει στο συγκρότημα των Βαλεαρίδων. Η ονομασία προέρχεται από την λατινική και σημαίνει Η Μικρότερη (εν αντιθέσει προς τη Μαγιόρκα που σημαίνει Η Μεγίστη). Όλο το νησί είναι ένα αρκετά χαμηλό οροπέδιο, ενώ οι παραλίες του είναι πολύ απότομες. Η Μινόρκα είναι γνωστή για την ύπαρξη μεγαλιθικών μνημείων που μαρτυρούν προϊστορική ανθρώπινη δραστηριότητα. 

Τα Μεγαλιθικά αυτά µνηµεία (Taulas) στο νότιο µέρος της νήσου,  χρονολογηµένα στα 1300  π.Χ – 800  π.Χ.,  είναι προσανατολισµένα:

- στον α του Νοτίου Σταυρού (α Cru), 
- στον α του Κενταύρου (α Cen) και 
- στο β του Κενταύρου (β Cen). 

Εξαίρεση αποτελεί η Taula της Torralba (1000 π.Χ.), η οποία είναι και το πιο εντυπωσιακό µνηµείο αυτού του πολιτισµού. Είναι προσανατολισµένη στην ανατολή του Σείριου (α CMa),  του λαµπρότερου αστέρα του ουρανού (Hoskin, 1989, 2001). 





Αίγυπτος

Στην Αίγυπτο ο Sir Norman Lockyer το 1891 µετά από µετρήσεις διαπίστωσε, ότι αρκετοί ναοί ήταν προσανατολισµένοι στην ανατολή του ήλιου την ηµέρα εορτής της θεότητας στην οποία ήταν αφιερωµένοι.  Βρήκε επίσης ότι υπάρχουν και οι εξής προσανατολισμοί των αρχαίων ναών:

- 4 στο χειµερινό ηλιοστάσιο
- 2 στο θερινό ηλιοστάσιο.  
- 7 στον α του Μεγάλου Κυνός (α CMa),  
- 12 στον α της Περιστεράς (α Col),  
- 9  στον α του Κενταύρου (α Cen),  
- 3  στον α της Μεγάλης Άρκτου (α UΜa),  
- 7 στον γ του Δράκοντος (γ Dra),  
- 4  στον α της Τρόπιδας (α Car),  
- 5  στον α του Ηνιόχου (α Aur) και 
- 2 στον α της Παρθένου (α Vir)  [49].

Η πυραµίδα του Χέοπα στην Γκίζα (2500  π.Χ)  είναι προσανατολισµένη στον αστρονοµικό Βορρά,  άρα και στην Ανατολή,  λόγω της τετράγωνης βάσης της, µε ακρίβεια µεγαλύτερη από 3′ (Spence, 2000). Η ακρίβεια προσανατολισµού των εδρών της πυραµίδας αποτέλεσε την αφορµή αφενός να µελετηθεί ο τρόπος µε τον οποίο έγινε αυτό και αφετέρου να γίνει µια προσπάθεια χρονολόγησής της µε σφάλµα ±5 έτη.  Μια άποψη είναι ότι ο προσανατολισµός έγινε χρησιµοποιώντας δύο αστέρια,  ένα της Μεγάλης Άρκτου και ένα της Μικρής,  τα οποία σε συγκεκριµένο χρόνο ορίζουν µια ευθεία, η οποία διέρχεται από το Βόρειο Πόλο (Spence, 2000).  Κατά άλλη µελέτη οι Αιγύπτιοι ήταν σε θέση να προσδιορίσουν µε ακρίβεια τη διεύθυνση Βορρά-Νότου παρατηρώντας τον α Δράκοντος (α Dra),  ο οποίος την εποχή εκείνη βρισκόταν κοντά στο Βόρειο Πόλο (Haack, 1984). 



Παρατηρώντας αστέρια, τα οποία ανατέλλουν και δύουν στον ισηµερινό, µπορούσαν να προσδιορίσουν µε µεγάλη ακρίβεια τη διεύθυνση Ανατολής-Δύσης.  Ένα τέτοιο αστέρι, την εποχή που κατασκευάστηκαν οι πυραµίδες,  ήταν ο β Σκορπίου (β Sco). Χρησιµοποιήθηκε πιθανόν για να προσανατολιστούν και άλλες πυραµίδες στη Γκίζα καθώς και η πυραµίδα της Νεφερτίτης στο Αµπού Σίρ (Haack, 1984).  Δεν υπάρχει λοιπόν αµφιβολία,  ότι οι Αιγύπτιοι χρησιµοποίησαν τις αστρονοµικές τους γνώσεις για την κατασκευή και τον προσανατολισµό των πυραµίδων.  Με παρατηρήσεις αστέρων ή του ήλιου,  τη στιγµή της Ανατολής και της Δύσης τους,  ήταν σε θέση να προσδιορίσουν µε αξιοθαύµαστη ακρίβεια τη διεύθυνση του Βορρά. 




Νεολιθικές κατασκευές,  δυτικά του ποταµού Νείλου στη Νότια Αίγυπτο, χρονολογηµένες άλλες στο 6000 π.Χ. και άλλες στο 4800 π.Χ.,  έχουν καθ’  οµάδες συγκεκριµένο προσανατολισμό.  Επίσης πολλές μεγαλιθικές κατασκευές στην ίδια περιοχή,  έχουν τις µακρές πλευρές τους προσανατολισµένες κατά τον άξονα Βορρά –  Νότου µε µεγάλη ακρίβεια (Malville, Wendorf,  A  Mazar,  Schild, 1998).  Το πιθανότερο είναι,  ο προσανατολισµός αυτός να έχει επιτευχθεί µε παρατηρήσεις του ήλιου,  επειδή ο ήλιος σε αυτά τα γεωγραφικά πλάτη (δηλαδή από τον Ισηµερινό έως τον Τροπικό του Καρκίνου), διέρχεται από το ζενίθ δύο συγκεκριµένες ηµέρες του χρόνου.  Τις ηµέρες αυτές οι κατακόρυφες κατασκευές δε ρίχνουν καθόλου σκιά το µεσηµέρι,  εφόσον ο ήλιος µεσουρανεί στο ζενίθ,  γι’  αυτό και τις εόρταζαν ως ένα σηµαντικό γεγονός.



Ελλάδα


Οι αρχές της αρχαιοαστρονομίας στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα η ιστορία της αρχαιοαστρονοµίας αρχίζει τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα (1885) µε τις εργασίες του Heinrich  Nissen,  του Norman  Lockyer  και του Francis  Penrose  (Papathanassiou, 1994),  οι οποίοι ασχολήθηκαν µε τον προσανατολισµό ελληνικών ναών στην ηπειρωτική και τη νησιωτική Ελλάδα και την Ιταλία . Οι Nissen (1907) και Penrose (1897)  προσδιόρισαν σε ποιους αστερισµούς ήταν προσανατολισµένες µερικές δεκάδες από αρχαίους ελληνικούς ναούς και ισχυρίστηκαν,  ότι µπορούσαν να προσδιορίσουν την ακριβή ηµεροµηνία οικοδοµήσεως του καθενός (Papathanassiou, 1994). Μια σύγκριση όµως των αποτελεσµάτων τους παρουσιάζει σφάλµα ακόµη και 800  χρόνια στον προσδιορισµό της ηµεροµηνίας κτίσης τους,  το οποίο πιθανόν να οφείλεται σε εσφαλµένους υπολογισµούς ή εκτιµήσεις στα πλαίσια των αστρονοµικών και αρχαιολογικών τους γνώσεων.


Μινωικά ανάκτορα

Έχουµε παραδείγµατα αστρονοµικού προσανατολισµού των µνηµείων από τους αρχαιότατους ακόµη χρόνους,  από τα χρόνια άνθισης του Μινωικού και του Μυκηναϊκού πολιτισµού.  Ο Καθηγητής  Σπ. Μαρινάτος, αρχαιολόγος και ακαδημαϊκός, είχε επισηµάνει τον επιλεκτικό προσανατολισµό κατά τον άξονα ″ανατολή –  δύση″,  ολόκληρων πτερύγων ή και µεµονωµένων δωµατίων των Μινωϊκών ανακτόρων.  Προφανώς οι αρχαίοι έδιναν ιδιαίτερη σηµασία στον προσανατολισµό τους.  Ακόµα και οι πόρτες τοποθετούνταν έτσι, ώστε να ανοίγουν προς ανατολάς, κάτι που φαίνεται να έχει σαφή θρησκευτική σηµασία (Liritzis, 2000).




Νεκροταφείο Αρμένων Ρεθύμνου

Οι τάφοι του Υστεροµινωϊκού νεκροταφείου Αρµένων Ρεθύµνου,  (1450  π.Χ - 1190  π.Χ) έχουν λαξευθεί στο έδαφος έτσι ώστε να είναι προσανατολισµένοι στο τόξο του τοπικού ορίζοντα,  το οποίο ορίζεται από τα σηµεία ανατολής του ήλιου, µεταξύ του θερινού και του χειµερινού ηλιοστασίου ή του βορειότερου και νοτιότερου σηµείου ανατολής της σελήνης κατά το 19ετή κύκλο της (Papathanassiou, 1992).


Κέρκυρα

Στην Κέρκυρα δύο αρχαίοι ναοί, ο αρχαϊκός ναός στο Καρδάκι (6ος αι. π.Χ) και ο ναός της Άρτεµης, ο οποίος βρίσκεται 1Km βορειοδυτικά του πρώτου ναού,  καθώς και ο βωµός του Απόλλωνα,  ο οποίος κατασκευάστηκε πριν το 500  π.Χ,  σύµφωνα µε επιγραφή,  είναι προσανατολισµένοι στην ανατολή του ήλιου την ισηµερία (Papathanassiou, 1994).


Διδυμαίος Απόλλων (Μικρά Ασία)

Ο Άγγλος αρχιτέκτονας F.C.  Penrose,  συνέδεε τον τρόπο προσανατολισµού ενός ναού µε την εώα επιτολή ενός αστέρος,  δηλαδή µε το σηµείο ανατολής ενός αστεριού που ανατέλλει λίγο πριν την ανατολή του ήλιου την ηµέρα εορτασµού της θεότητας (Ποταμιανός, 2000). 

Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι ο ναός του Διδυµαίου Απόλλωνα στα Δίδυµα της Μ. Ασίας.  Ο ναός κτίστηκε περίπου το 700  π.Χ (αρχαϊκό Διδυµαίο), καταστράφηκε από τους Πέρσες στην επανάσταση της Ιωνίας το 494 π.Χ και ξανακτίστηκε το 280 π.Χ (ελληνιστικό Διδυµαίο). Και τις δύο φορές ο ναός κτίστηκε προσανατολισµένος στον αστερισµό των Διδύµων (Κάστορας και Πολυδεύκης).  Διαπιστώθηκε ότι υπάρχει µια διαφορά στον προσανατολισµό των δύο ναών 1ο 45′,  όση ήταν και η διαφορά της θέσης των αστέρων αυτών (α και β Gem),  λόγω της µεταπτώσεως των ισηµεριών σ’ αυτό το χρονικό διάστηµα. Ο ναός ήταν κατασκευασµένος έτσι ώστε µια συγκεκριµένη ηµέρα το φως που έµπαινε από την είσοδο του ναού να φωτίζει το βωµό µε το άγαλµα του θεού και να φαίνονται και τα δύο αστέρια από το άδυτο (Waltenberg, Gleissberg, 1968).




Παρθενώνας

Σε πολλούς ναούς όπου παρατηρήθηκαν αποκλίσεις του προσανατολισµού τους από την αυστηρή διεύθυνση Ανατολής-Δύσης,   αυτό ερµηνεύτηκε από τον Η. Nissen ως εξής: οι κτίτορες ελάµβαναν υπόψη τους το αζιµούθιο ανατολής του ήλιου κατά την ηµέρα εορτασµού της θεότητας ή την ηµέρα θεµελίωσης του ναού.  Για αρκετούς αρχαίους ναούς το ζήτηµα επιβεβαιώνεται και από τον Αρχαιολόγο W.B.  Dinsmoor (1931).

Κατά τον Αµερικανό αρχαιολόγο W.B.  Dinsmoor,  οι Ελληνικοί ναοί είναι προσανατολισµένοι προς την ανατολή του ήλιου, την ηµέρα εορτασµού της θεότητας κατά το έτος της αφιέρωσης του ναού. Σύµφωνα µε τους υπολογισµούς του,  ο Παρθενώνας προσανατολίσθηκε,  κατά το έτος της κατασκευής του,  ακριβώς προς τον ανατέλλοντα ήλιο κατά τη γενέθλιο ηµέρα της θεάς Αθηνάς,  δηλαδή τη στιγµή κατά την οποία άρχιζε η ποµπή των Παναθηναίων (Ποταμιανός, 2000).






Προσανατολισµός Χριστιανικών ναών

Όταν ο χριστιανισµός ανακηρύχθηκε,  το 313  µ.Χ,  ως θρησκεία ισότιµη µε τις άλλες, επικράτησε µεγάλος ενθουσιασµός των καταπιεσµένων ως τότε χριστιανών. Αποτέλεσµα αυτού ήταν να κτιστούν µεγαλοπρεπείς ναοί και να διατίθενται µεγάλα χρηµατικά ποσά και άφθονα υλικά, ώστε οι αρχιτέκτονες να υλοποιήσουν τα σχέδια, µε τέτοιο τρόπο, που τα δηµιουργήµατα αυτά να συναγωνίζονται σε µεγαλοπρέπεια και να ξεπερνούν τους ναούς των εθνικών,  σε µέγεθος και πολυτέλεια (Ορλάνδος, 1952).  

Ακόµη πολλοί εθνικοί ναοί µετατράπηκαν σε χριστιανικούς.  Η καθοριστική αλλαγή σ’ αυτήν τη µετατροπή ήταν ότι, στη θέση εισόδου των αρχαίων ναών,  κατασκευάστηκε η αψίδα του Ιερού Βήµατος,  ενώ στη δυτική πλευρά ανοίχθηκε η κυρία είσοδος. Χαρακτηριστικές εξαιρέσεις αυτού του κανόνα, αποτελούν η Βασιλική του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό,  η οποία είχε την αψίδα της στη δύση,  και η αρχική Βασιλική του Αγίου Παύλου,  που είχε το ιερό προς τη δύση µέχρι το 389  µ.Χ,  οπότε και ανακατασκευάστηκε. 




Υπάρχουν επίσης ναοί που έχουν δύο αψίδες ιερού,  µια προς ανατολάς και µία προς δυσµάς.  Αυτό πιθανόν οφείλεται σε µεταγενέστερη αλλαγή του προσανατολισµού,  οπότε και η προς δυσµάς αψίδα ανοίχτηκε ως είσοδος.  Τέτοιες Βασιλικές βρίσκουµε στην Αίγυπτο, τη Β. Αφρική αλλά και στην Ευρώπη (Ορλάνδος, 1952).

Όσον αφορά στους Χριστιανικούς ναούς γενικά,  οι παλαιο-χριστιανικές Βασιλικές είχαν τέτοιον προσανατολισµό, ώστε η κόγχη του ιερού να ″βλέπει″ προς ανατολάς.

Στις εκκλησιαστικές πηγές βρίσκουµε δύο κείµενα,  τα οποία διασώζουν πολύτιµες πληροφορίες - οδηγίες για τον τρόπο λειτουργίας,  το σχήµα και τον προσανατολισµό των χριστιανικών ναών. Αυτά είναι:

α) Αι Αποστολικαί Διαταγαί, έργο του 4ου αιώνα και 
β) Η Διαθήκη του Κυρίου, έργο του 5ου αιώνα.

Στο Β′ βιβλίο των Αποστολικών Διαταγών (57ο κεφάλαιο)  αναφέρεται ότι ο ναός έπρεπε να έχει σχήµα επίµηκες και να είναι στραµµένος προς ανατολάς (Migne, 1863).

Κατά τη διδασκαλία της χριστιανικής θρησκείας, ο φυσικός ήλιος,  από τον οποίο δεχόµαστε το φως ως πηγή ζωής,  είναι σύµβολο του Χριστού,  του νοητού ″Ήλίου της δικαιοσύνης″.  Κατά το Μεγάλο Βασίλειο,  όταν βρισκόµαστε στο εσωτερικό του ναού πρέπει να βλέπουµε προς ανατολάς και να προσευχόµαστε,  διότι προς τα εκεί βρίσκεται ο Παράδεισος. Κατ’  άλλη εκκλησιαστική παράδοση,  οι Απόστολοι έλεγαν,  ότι πρέπει να προσευχόµαστε βλέποντας προς ανατολάς,  διότι από εκεί θα φανεί ο Χριστός κατά τη Δευτέρα Παρουσία (Migne, 1863).

Στη Διαθήκη του Κυρίου, στο Α′ Βιβλίο και στο 29ο κεφάλαιο στα ″περί διατάξεως της Εκκλησίας″ αναφέρεται:  ″ο ναός να έχει τρεις εισόδους,  κατά τον τύπον της Τριάδος ώστε να στρέφεται η µια προς νότον, η άλλη προς δυσµάς και η τρίτη προς βορράν″ (Σωτηρίου, 1978).

Στον κανόνα αυτό παρατηρούνται αποκλίσεις, οφειλόµενες σε λόγους κυρίως χωροταξικούς ή σε άλλους που δεν έχουν ακόµα εντοπισθεί.  Παρατηρούνται ιδιαιτέρως στους ναούς που κτίσθηκαν τους πρώτους Χριστιανικούς αιώνες (4ο και 5ο).  Για παράδειγµα στη Ρώµη υπάρχουν, πέρα από τα παραδείγματα που αναφέραμε νωρίτερα και άλλες πρώιµες Βασιλικές µε το ιερό τους στραµµένο προς τη δύση.  Τούτο οφείλεται στην επίδραση από τους παλαιότερους ναούς των εθνικών (Ορλάνδος, 1952). Έχουµε όµως και πολλές άλλες µεγαλοπρεπείς Βασιλικές στραµµένες ΒΑ ή ΝΑ, µε αποκλίσεις που κυµαίνονται από 20° έως και 67°, οι οποίες συναντώνται σε όλη την Ελλάδα, στην Κωνσταντινούπολη και στην Παλαιστίνη. Ως παράδειγµα αναφέρονται οι ναοί της Αγίας Ειρήνης και της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη,  οι οποίοι έχουν απόκλιση 33o 4′, και ο ναός του Αγίου Κηρύκου στη Δήλο µε απόκλιση 20ο (Ορλάνδος, 1952).




Γενικά οι ναοί συνήθως προσανατολίζονται ή 

i) στη διεύθυνση Ανατολής-Δύσης ακριβώς (ισηµερίες) ή 
ii) στη διεύθυνση του σηµείου ανατολής του ήλιου κατά:
    α) την ηµεροµηνία εορτής του αγίου στον οποίο ο ναός έχει αφιερωθεί, ή 
    β) την ηµέρα του χειµερινού ή θερινού ηλιοστασίου

Ο προσανατολισµός ενός ναού εξαρτάται άµεσα από το τοπογραφικό ανάγλυφο της περιοχής στην οποία κατασκευάζεται,  διότι η Βυζαντινή θρησκευτική αρχιτεκτονική χρησιµοποιούσε συστηµατικά το ηλιακό φωςΗ θεωρία του αστρονοµικού προσανατολισµού των χριστιανικών ναών στη Μεσαιωνική Δύση που θεµελιώθηκε από τον Charlier  (1902)  προσφάτως (στην δεκαετία του ’80)  επαναβεβαιώθηκε από άλλους επιστήµονες.  Πρόσφατες µελέτες δηµοσιεύτηκαν από πολλούς όπως οι Firneis,  Göbel  και Köberl  (1981),  από την Αυστρία,  οι οποίοι υποστήριξαν και απέδειξαν ότι πολλοί ναοί της Τσεχοσλοβακίας και της Αυστρίας είχαν κτιστεί προσανατολισµένοι στο σηµείο ανατολής του ήλιου την ηµεροµηνία εορτής του αγίου,  στον οποίο ήταν αφιερωµένος ο ναός.




Επίλογος

Είναι φανερό ότι η επιστήμη της Αρχαιοαστρονομίας προϋποθέτει την μη τυχαιότητα των προσανατολισμών, αρκετών μνημείων. Άποψη που αν μείνει στο καθαρό επιστημονικό επίπεδο είναι ικανή να συμμετάσχει, με αξιώσεις, σε προτάσεις σχετικά με τους κτίτορες εκάστοτε μνημείου και τον πολιτισμό που γέννησε αυτά τα οικοδομήματα. Ωστόσο είναι πολύ λεπτή η γραμμή διαχωρισμού της επιστήμης από την φαντασία και χρειάζεται πάντα προσοχή, ειδικά στην εξήγηση και ερμηνεία των στοιχείων που προκύπτουν. 


_________________________________________________________________________________

Πηγές:

1. Διερεύνηση του προσανατολισμού μνημείων με γεωδαιτικές και αστρονομικές μεθόδους, Εφαρμογή στα Μετέωρα, Γ. Πανταζής, Διδακτορική διατριβή, Εργαστήριο Γενικής Γεωδαισίας, Τομέας Τοπογραφίας, Σχολή Αγρονόμων Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετβόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, 2002
2. Μεθοδολογία Διερεύνησης Προσανατολισμού ΜνημείωνΤεχν. Χρον. Επιστ. Έκδ. ΤΕΕ, Ι, τεύχ. 3 2003, Γ. Πανταζής, Δ. Δ. Μπαλοδήμος

Σύνθεση - μορφοποίηση άρθρου:
Θεοδοσόπουλος Β. Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Σχόλια

  1. Η σημαντική απόκλιση πολλών χριστιανικών ναών από την ανατολή οφείλεται στην τάση προσανατολισμού του ιερού βήματος προς τους Αγίους Τόπους. Για αυτό άλλωστε και σχεδόν πάντα η απόκλιση είναι προς τα νοτιοανατολικά και όχι προς τα βορειοανατολικά. Η αρχιτεκτονική αυτή τάση δεν υπάρχει πλέον στους νέους ναούς αλλά φαίνεται ότι διατηρήθηκε ζωντανή μέχρι πρόσφατα καθώς, τουλάχιστον στην πόλη μου, οι ναοί που χτίστηκαν ως τα τέλη του 19ου αιώνα έχουν προσανατολισμό σαφώς νοτιοανατολικό.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Σας ευχαριστούμε για το σχόλιο. Ποια είναι η πόλη σας;

      Διαγραφή
    2. Με την ευκαιρία να σας ευχαριστήσω για την εξαιρετική δουλειά που κάνετε σε κάθε δημοσίευση.
      Παρέλειψα να σας πω ότι αναφέρομαι στην Πάτρα όπου κατοικώ και μπορώ να γνωρίζω. Οι ναοί που κτίστηκαν μετεπαναστατικά στην πόλη έχουν προσανατολισμό νοτιοανατολικό με αρκετή μάλιστα απόκλιση (περ.40') από την ανατολή. Μετά το 1880 οι νεότεροι ναοί κτίζονται με ακριβέστερο ανατολικό προσανατολισμό.
      Έχω κατά καιρούς διαβάσει ότι αυτό οφείλεται στην τάση προσανατολισμού προς την Ιερουσαλήμ και τους Αγίους Τόπους, κάτι που το θεωρώ εύλογο.

      Διαγραφή
  2. Καλησπέρα σας..Συγχαρητήρια για το εξαιρετικό σας άρθρο..Θα ήθελα να ρωτήσω αν ισχύει ότι ο ιερός ναός της Άρτεμις στην Βραυρώνα είναι προσανατολισμένος όντως στον αστερισμό της Μικρή Άρκτου..

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Δημοσίευση σχολίου