Ο προσφυγικός οικισμός "Ασύρματος" στου Φιλοπάππου ή αλλιώς "Συνοικία το Όνειρο", όπως έγινε γνωστή μέσα από την ομώνυμη ταινία.

Ένα ταξίδι στον χρόνο και στην ιστορία, μέσα από φωτογραφίες επίγειες και από αέρος, του προσφυγικού οικισμού στην περιοχή "Ασύρματος" στου Φιλοπάππου. Η Ναυτική Σχολή Ασυρμάτου που υπήρχε εκεί βάφτισε την γειτονιά, η οποία αποτέλεσε το σκηνικό της ταινίας: Συνοικία το Όνειρο (1961). 

Εισαγωγή

Το 1922 μετά την μεγάλη καταστροφή της Μικράς Ασίας οδηγήθηκαν στα Πετράλωνα περίπου 3.000 Ατταλειώτες, κάτοικοι της πόλης Ατττάλειας του νότου της Μικράς Ασίας. Περίπου 800 οικογένειες εγκαταστάθηκαν σε ένα παλαιό λατομείο στου Φιλοπάππου, κοντά στη Ναυτική Σχολή Πολέμου (Σχολή Ασυρμάτου) και  με χωματόπλινθους, λαμαρίνες, γκαζοντενεκέδες, σανίδια από παλιές κάσες, ψευτοκαδρόνια και ό,τι άλλο οικοδομήσιμο υλικό μπορούσαν να βρουν "εξασφάλισαν" μια προσωρινή στέγη. Έτσι, πάνω στο βράχο πρόβαλαν οι τρώγλες του Συνοικισμού Ασυρμάτου, ή Ασυρμάτου ή Ατταλιώτικα όπου για πολλά χρόνια φιλοξένησε τα όνειρα των ανθρώπων που τον αποτελούσαν. Τα χρόνια του 1953 -1954 χτίζονται τα πρώτα πέτρινα σπίτια, το 1961 στα χωμάτινα στενάκια του γυρίζεται η ταινία "Συνοικία το Όνειρο" του Αλέκου Αλεξανδράκη και το 1967 χτίζεται η περίφημη και ογκωδέσταστη εργατική πολυκατοικία του Ασυρμάτου και την ίδια εποχή ολοκληρώνεται το άνοιγμα του περιφερειακού δρόμου του Φιλοπάππου. Σιγά σιγά οι τρώγλες γίνονται δρόμοι, πολυκατοικίες και πάρκα ώσπου φτάνουμε στο σήμερα όπου το μόνο που θυμίζει την Συνοικία των Ονείρων είναι 4-5 χαμόσπιτα δίπλα από την εκκλησία Μεταμορφώσεως Του Σωτήρος, με την μοναδική πρόσβαση στην περιοχή, κάτω από την γέφυρα του Περιφερειακού του Φιλοπάππου.

Η μοναδική πρόσβαση σε ότι έχει απομείνει από την πάλαι ποτέ προσφυγική συνοικία του Ασυρμάτου και τα λιγοστά εναπομείναντα σπίτια που δίνουν μια αίσθηση της τότε εποχής.

Στη Γειτονιά των Ονείρων: Ο Ασύρματος στου Φιλοπάππου

Γράφει ο Eλευθέριος Γ. Σκιαδάς (πηγή)

Συνοικισμό Ασυρμάτου ή Ασύρματο ή Ατταλιώτικα αποκαλούσαν και αποκαλούν οι ντόπιοι την όμορφη γειτονιά που απλώνεται κάτω από τον περιφερειακό του Φιλοπάππου. Ένας συνοικισμός που συμπληρώνει ενενήντα χρόνια ζωής. Η ιστορία του βγαλμένη από τους καημούς και τα προβλήματα των πρώτων οικιστών, οι οποίοι ξεριζώθηκαν από την Αττάλεια και την Αλάια της Μικράς Ασίας και αναζήτησαν την τύχη τους στην πρωτεύουσα της πατρίδας. Τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922) ακολούθησαν δύσκολα και σκληρά χρόνια για τον Ελληνισμό. Περισσότερο σκληρά για τους εκατοντάδες χιλιάδες ξεριζωμένους.

Η θέση της πόλης καταγωγής (Αττάλειας) των ξεριζωμένων ανθρώπων 

που κατοίκησαν στον Ασύρματο.

Περίπου 800 οικογένειες βρέθηκαν στο παλαιό λατομείο του Φιλοπάππου, κοντά στη Σχολή Ασυρμάτου του Ναυτικού.

 Πλάνο από την ταινία του Αλέκου Αλεξανδράκη "Συνοικία το Όνειρο" (1961) 

όπου φαίνεται η γωνιακή σκοπιά της Σχολής Ασυρμάτου.

Απόσπασμα χάρτη του Λαμπαδάριου(1929) όπου φαίνεται 

ο τετράγωνος τότε περίβολος της έκτασης του Ναυτικού.

Το κοίλωμα του σκαμμένου βράχου είχε έκταση περίπου 30 στρεμμάτων. Χρησιμοποιήθηκαν χωματόπλινθοι, λαμαρίνες, γκαζοντενεκέδες, σανίδια από παλιές κάσες, ψευτοκαδρόνια και ό,τι άλλο οικοδομήσιμο υλικό μπορούσε να βρεθεί για την εξασφάλιση της προσωρινής στέγης. Έτσι, πάνω στο βράχο πρόβαλαν οι τρώγλες του Συνοικισμού Ασυρμάτου.

Απόσπασμα χάρτη του Λαμπαδάριου(1929) όπου φαίνονται

ο τετράγωνος τότε περίβολος της έκτασης του Ναυτικού (βόρεια) και

τα πρανή των βράχων Νότια της βάσης, εκεί όπου οι πρόσφυγες έχτισαν τα πρόχειρα καταλύματα τους. 

Στο κόκκινο τετράγωνο περικλείεται η Σχολή του Ναυτικού και στο πράσινο περίγραμμα η περιοχή όπου έχτισαν τα σπίτια τους οι πρόσφυγες.

Πλάνο από την ταινία του Αλέκου Αλεξανδράκη "Συνοικία το Όνειρο" (1961) 

όπου φαίνονται τα σπίτια χτισμένα κυριολεκτικά πάνω στον γκρεμό.

 Πλάνο από την ταινία του Αλέκου Αλεξανδράκη "Συνοικία το Όνειρο" (1961) 

όπου φαίνονται τα σπίτια χτισμένα κυριολεκτικά πάνω στον γκρεμό.

Οι πρώτοι κάτοικοί του πέρασαν τη ζωή τους κάτω από συνθήκες φτώχειας και ανέχειας. Πολλές φορές και αντιδράσεων. Τα χρόνια όμως πέρασαν και ο Ασύρματος και η πόλη των Αθηνών απορρόφησαν τα γραφικά ανατολίτικα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των Ατταλιωτών. Λίγα απομεινάρια θυμίζουν πλέον την παρουσία και τις περιπέτειες τους.

Πλάνο από την ταινία του Αλέκου Αλεξανδράκη "Συνοικία το Όνειρο" (1961) 

όπου φαίνονται τα σπίτια χτισμένα κυριολεκτικά το ένα πάνω στο άλλο.

 Πλάνο από την ταινία του Αλέκου Αλεξανδράκη "Συνοικία το Όνειρο" (1961) 

όπου φαίνεται ένας δρόμος μέσα στην συνοικία.

 Πλάνο από την ταινία του Αλέκου Αλεξανδράκη "Συνοικία το Όνειρο" (1961) όπου φαίνονται παιδιά να παίζουν στα σκαλιά και στους χωμάτινους δρόμους της συνοικίας. 

Δρόμοι μόλις ένα μέτρο. Το ύψος των «σπιτιών» το πολύ δύο μέτρα και οι εσωτερικές διαστάσεις κάθε παράγκας 1,5 – 2 μέτρα. Εκεί επιβίωναν από τρία μέχρι επτά άτομα. Οι μισοί σε κρεβάτια, τα οποία αποτελούνταν από δύο στρίποδα, μερικές τάβλες και παμπάλαιες κουρελούδες, και οι άλλοι μισοί κάτω από τα κρεβάτια! Κουζίνες δεν υπήρχαν. Μαγείρεμα σε πρόχειρη πυροστιά, στη μέση του χωματένιου δαπέδου. Αντί για παράθυρα, πόρτες και σκεπές, σκουριασμένοι και τρυπημένοι γκαζοντενεκέδες. Τέσσερα δημοτικά αποχωρητήρια για 3.000 ανθρώπους. 

Στο κόκκινο τετράγωνο περικλείεται η Σχολή του Ναυτικού και στο πράσινο περίγραμμα φαίνεται η συνοικία Ασύρματος των προσφύγων. Είναι εμφανή τα όρια της συνοικίας, με την γειτονική περιοχή των Πετραλώνων όπου υπάρχει τετράγωνη ρυμοτομία.

Οι γυναίκες ανεβοκατέβαιναν τα κρημνώδη μονοπάτια, ανάμεσα στις παράγκες για να μεταφέρουν τα σκουπίδια έξω από το συνοικισμό ή τις στάμνες με το νερό από την κοινή βρύση.

 Πλάνο από την ταινία του Αλέκου Αλεξανδράκη "Συνοικία το Όνειρο" (1961) όπου πενθούσες γυναίκες (στην ταινία) περπατάνε στα βράχια του λόφου με φόντο το μνημείο του Φιλοπάππου. 

 Πλάνο από την ταινία του Αλέκου Αλεξανδράκη "Συνοικία το Όνειρο" (1961) όπου πενθούσες γυναίκες (στην ταινία) περπατάνε στα σκαλιά του λόφου τα οποία σώζονται και σήμερα.  

 Τα σκαλιά του λόφου που συνέδεε την συνοικία με τον λόφο Φιλοπάππου 

όπως σώζονται σήμερα.  

 Τα σκαλιά του λόφου που συνέδεε την συνοικία με τον λόφο Φιλοπάππου 

όπως σώζονται σήμερα.  

Τα σκαλιά του λόφου που συνέδεε την συνοικία με τον λόφο Φιλοπάππου 

όπως σώζονται σήμερα.  

Η προέλευση της ονομασίας του Συνοικισμού

Η ονομασία ΑΣΥΡΜΑΤΟΣ προήλθε από τον παρακείμενο Ασύρματο του Ναυτικού, ο οποίος εξυπηρετούσε τη Σχολή Πολέμου του Πολεμικού Ναυτικού, όπου εκπαιδεύονταν όσοι προβιβάζονταν σε ανώτερους βαθμούς, ενώ στεγαζόταν και η Σχολή Τηλεγραφητών - Ασυρματιστών. Οι λιθόκτιστες εγκαταστάσεις της Σχολής είχαν δημιουργηθεί στις αρχές του 20ού αιώνα και κάλυπταν μεγάλο μέρος του τμήματος που περιλαμβάνεται μεταξύ της οδού Τρώων και του περιφερειακού του Φιλοπάππου. Η μεγάλη αντένα του Ασύρματου βρισκόταν απέναντι στον λόφο και σε μεγάλο ύψος ώστε να είναι εφικτή η επικοινωνία με τα πλοία.

Η Ναυτική Σχολή Πολέμου σε χάρτη εποχής

(πηγή)

«Η γραφικωτέρα αθλιότης»!

Οι περιγραφές της εποχής χαρακτηριστικές: «Με 3 δραχμάς και εντός δέκα λεπτών από το “Δημοτικό Θέατρο” βγαίνετε από την Αθήνα, από την Ελλάδα, από την Ευρώπην», έγραφε ο Δ. Δεβάρης, καταγράφοντας γυναίκες να πηγαινοέρχονται «και παντού ξυπόλυτα παιδάκια, βρώμικα, κουρελιάρικα, (να) ανεβοκατεβαίνουν στα βραχώδη στενά μονοπάτια, (να) τρέχουν, (να) κυλιούνται πάνω στο χώμα και τις λάσπες πολυάριθμα όπως και οι μυίγες».

Τα υποτιθέμενα σπίτια… ανεγείρονταν σε μία νύκτα. Αναλάμβανε η οικογένεια, βοηθούσαν και πέντε-έξι άλλοι και το πρωί ήταν έτοιμο.

 Πλάνο από την ταινία του Αλέκου Αλεξανδράκη "Συνοικία το Όνειρο" (1961).

Πλάνο από την ταινία του Αλέκου Αλεξανδράκη "Συνοικία το Όνειρο" (1961).

Σιγά σιγά έχτισαν και το εκκλησάκι τους. Λίγοι ξέρουν πως η «Αγιά-Σωτήρα», που είναι σήμερα χωμένη στο πλάι του περιφερειακού του Φιλοπάππου, είναι κι αυτή «πρόσφυγας».

«Την Τσύκκου Παναγιά, την εικόνα, που είναι πολύ θαυματουργιά και παλαιά, την φέραμε από την πατρίδα μας», έλεγαν οι παλιότεροι. Ήταν ένα αντίγραφο της περίφημης εικόνας της Κυπριακής Μονής Κύκκου, η οποία είχε Μετόχι στην Αττάλεια. Το αντίγραφο είχε αποτεθεί στη Βλασσαρού. Αλλά γκρεμίσθηκε κι εκείνη.

 Η «Αγιά Σωτήρα» για τους ντόπιους ή Ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος επίσημα,

όπως είναι σήμερα.

Η είσοδος για τον Ναό σήμερα.

Ευτυχώς διασώθηκαν σε προπολεμικά ρεπορτάζ οι ζεστές και νοσταλγικές μνήμες. Για να ζήσουν οι πρόσφυγες δούλευαν αργαλειούς. Ύφαιναν πετσέτες και κουρελούδες κιλίμια. Και συνέχεια αναπολούσαν τα όμορφα χρόνια στην Αττάλεια επαναλαμβάνοντας κουραστικά ότι «ήταν παράδεισος». Με πλούσια περιβόλια που τα δρόσιζε ο ποταμός Καταρράκτης. Με έντονα χριστιανικά χαρακτηριστικά, άνετους και καθαρούς δρόμους και μεσοαστικά σπίτια.

Οι Ατταλειώτες ήταν φιλόθρησκοι και εργατικοί. Αν δεν έβρισκαν δουλειά ως εργάτες στα Καμίνια ή στον Βοτανικό, έπαιρναν ένα καρότσι και πωλούσαν από καρπούζια μέχρι κουλούρια. Έκαναν τους λούστρους. Αλλά άνεργοι δεν έμεναν. Παντρεύονταν μεταξύ τους και πολύ μικροί.

Ωστόσο, η εικόνα του συνοικισμού, όσο φτωχική και αν ήταν, προκαλούσε έντονα συναισθήματα. Κυριολεκτικά μια θεατρική σκηνογραφία. «Ένας ακουαρελλίστας, ο οποίος θα εζήτει γραφικότητα, εδώ θα εύρισκε άφθονα θέματα», έγραφαν οι εφημερίδες, περιγράφοντας τις γυναίκες, όλες με γυμνά πόδια, να κάθονται επάνω στο χώμα, έξω από τα σπίτια τους και στις δύο πλευρές του δρόμου. Δούλευαν στο σπίτι, καθάριζαν χόρτα, έραβαν, μπάλωναν, έπλεκαν. Μοναδικές εικόνες. Από πάνω η Ακρόπολη και το Μνημείο του Φιλοπάππου. Αυτή η συνοικία ανήκε στην Αθήνα. Παντού γυναίκες και παιδιά. Οι γριές εργάζονταν στους αργαλειούς. Τα κορίτσια έφτιαχναν δίπλες, τις οποίες πωλούσαν πλανόδιοι πωλητές. Αλλά δούλευαν σε ταπητουργεία. Όταν σουρούπωνε όμως, η κίνηση ήταν πιο ζωηρή.

Στα Δεκεμβριανά του 1944 πυρπολήθηκαν οι εγκαταστάσεις της Σχολής Πολέμου και ο Ασύρματος. Αποφασίστηκε ο χώρος να χρησιμοποιηθεί για την ανέγερση κατοικιών προς αποκατάσταση των προσφύγων του Συνοικισμού Ασυρμάτου. Με πρωτοβουλία της βασίλισσας Φρειδερίκης, μέσω του «Εράνου της Βασιλίσσης», χτίστηκε ο συνοικισμός με τα λιθόκτιστα σπίτια που σώζεται μέχρι σήμερα και για την ανέγερση χρησιμοποιήθηκαν οι περίτεχνες πελεκητές πέτρες της Σχολής Πολέμου. Με αυτές κατασκευάστηκαν όλες οι κατοικίες που βρίσκονται στο επάνω μέρος του Συνοικισμού Ασυρμάτου. Στα μέσα του 1956 ήταν έτοιμες ήδη 150 κατοικίες. Επειδή χτίστηκαν με μέριμνα της «Βασιλικής Πρόνοιας» πήραν το παρατσούκλι «τα Πέτρινα της Φρειδερίκης».

Ένα σπάνιο βίντεο εποχής δείχνει πλάνα από την θεμελίωση των προσφυγικών κατοικιών.

Οι πέτρινες πολυκατοικίες για την μετεγκατάσταση των προσφύγων του Ασυρμάτου 

σε φωτογραφία εποχής. (πηγή)

Στον κόκκινο κύκλο φαίνονται οι πέτρινες πολυκατοικίες λίγο μετά την ολοκλήρωση τους.

Στον κίτρινο κύκλο φαίνεται η Συνοικία του Ασυρμάτου με όσα σπίτια έχουν απομείνει.

(Αεροφωτογραφία του ΟΚΧΕ του 1959)

Στον κόκκινο κύκλο φαίνονται οι πέτρινες πολυκατοικίες. Στον κίτρινο κύκλο φαίνεται η Συνοικία του Ασυρμάτου με τα σπίτια να μειώνονται συνεχώς.

(Αεροφωτογραφία του ΟΚΧΕ του 1962)

Στον κόκκινο κύκλο φαίνονται οι πέτρινες πολυκατοικίες. Στον κίτρινο κύκλο φαίνεται η Συνοικία του Ασυρμάτου με τα σπίτια να έχουν μειωθεί ακόμα πιο πολύ.

(Αεροφωτογραφία του ΟΚΧΕ του 1965)

Ωστόσο, ο αριθμός των προς αποκατάσταση προσφύγων ήταν μεγάλος. Για την εξυπηρέτησή τους κατασκευάστηκε η μεγάλη πολυκατοικία απέναντι από το λόφο, πάνω σε σχέδια της Αρχιτεκτόνισας Έλλης Βασιλικιώτη. Ανεγέρθηκε εκεί όπου βρισκόταν η παλαιά είσοδος του Συνοικισμού. Επιχειρήθηκε να αποδοθεί η ονομασία «Συνοικισμός Περικλέους», η οποία δεν υιοθετήθηκε. Επικράτησε να αποκαλείται «Ασύρματος», «Ατταλιώτικα» ή απλά «Τα Πέτρινα».

Σε συνέντευξη του στην lifo.gr ο Γιώργος Θάνος αναφέρει:

"Η πολυκατοικία του Ασυρμάτου σχεδιάστηκε από την αρχιτέκτονα Έλλη Βασιλικιώτη το 1967 στα πλαίσια μελέτης της Υπηρεσίας Οικισμού του Υπουργείου Δημοσίων Έργων, με σκοπό την στέγαση οικογενειών με χαμηλά εισοδήματα. Η μορφολογική λιτότητα της εργατικής πολυκατοικίας της Βασιλικιώτη, η εναρμόνισή της με το φυσικό τοπίο του Φιλοπάππου και η έμφαση που έχει δοθεί στους κοινόχρηστους χώρους αποτελούν χαρακτηριστικά στοιχεία μιας αρχιτεκτονικής τάσης της δεκαετίας του '60, αλλά ταυτόχρονα φέρνουν στο νου αντίστοιχες αρχές που είχαν εφαρμοσθεί στις προσφυγικές πολυκατοικίες του Μεσοπολέμου, οι οποίες άλλωστε ανεγέρθησαν προκειμένου να καλύψουν παρόμοιες ανάγκες." 

Η νέα πολυκατοικία που στέγασε τα όνειρα των προσφύγων σε φωτογραφία εποχής.

(πηγή)

Σύγχρονη φωτογραφία της πολυκατοικίας και σχέδια με τις κατόψεις των ορόφων της.

(πηγή)

 Στον κόκκινο κύκλο φαίνονται οι πέτρινες πολυκατοικίες. Στον κίτρινο κύκλο φαίνεται η καινούρια πολυκατοικία που χτίστηκε για να φιλοξενήσει κατοίκους της Συνοικίας του Ασυρμάτου. (Αεροφωτογραφία του ΟΚΧΕ του 1967)

Στον κόκκινο κύκλο φαίνονται οι πέτρινες πολυκατοικίες. Στον κίτρινο κύκλο φαίνεται η καινούρια πολυκατοικία που χτίστηκε για να φιλοξενήσει κατοίκους της Συνοικίας του Ασυρμάτου και ο δρόμος που έχει αρχίσει να διανοίγεται από Θησείο προς την Συνοικία του Ασυρμάτου. (Αεροφωτογραφία του ΟΚΧΕ του 1970)

Στον κόκκινο κύκλο φαίνονται οι πέτρινες πολυκατοικίες. Στον κίτρινο κύκλο όπου κάποτε ήταν γεμάτος από σπίτια της Συνοικίας του Ασυρμάτου τώρα φαίνονται κυρίως βράχια. Ο δρόμος που είχε αρχίσει να διανοίγεται από Θησείο προς την Συνοικία του Ασυρμάτου έχει ολοκληρωθεί και έχει συνδεθεί με τον δρόμο από Κουκάκι συνθέτοντας έτσι τον Περιφερειακό του Φιλοπάππου (μπλε γραμμή). (Αεροφωτογραφία του ΟΚΧΕ του 1977)

Στις φωτογραφίες που ακολουθούν φαίνεται η γειτονιά των "πέτρινων πολυκατοικιών" όπως είναι σήμερα:

Σήμερα λίγα πράγματα θυμίζουν την Συνοικία των Ονείρων. Στην δορυφορική φωτογραφία του 2016 φαίνεται με κόκκινο πλαίσιο η θέση που βρισκόταν κάποτε η Ναυτική Βάση και με πράσινο περίγραμμα τα όρια της συνοικίας των προσφύγων.

Στις φωτογραφίες που ακολουθούν φαίνονται τα τελευταία ίχνη της ύπαρξης της συνοικίας έτσι όπως ήταν περίπου 90 χρόνια πριν.

Μακέτα της περιοχής από διπλωματική εργασία 

(Φοιτήτριες: Γεωργουλή Δανάη, Γλύκα Φιλία, Φραντζή Ειρήνη). 

Το νούμερο 6 είναι τα απομεινάρια της Συνοικίας και εκεί έχουν παρθεί οι φωτογραφίες που ακολουθούν. (πηγή)

 

Επίλογος

Αφήσαμε για επίλογο την ταινία του Αλέκου Αλεξανδράκη "Συνοικία το Όνειρο" η οποία θεωρούμε μετέφερε τόσο σε πρακτικό όσο και σε συμβολικό βαθμό τα προβλήματα, τις αγωνίες και τα όνειρα των αληθινών ανθρώπων της περιοχής. 

Αντιγράφουμε από το tovima.gr:

«Αυτή η ταινία δεν με αφορά, δεν με αντιπροσωπεύει. 

Για μένα τελείωσε στη λογοκρισία της». 

Είναι σχεδόν τραγική ειρωνεία που ο σκηνοθέτης και πρωταγωνιστής μιας ταινίας τόσο σημαντικής για την ιστορία της χώρας μας όσο η «Συνοικία το Όνειρο» (1961) αναφερόταν σε αυτήν πάντοτε με λύπη. Ο Αλέκος Αλεξανδράκης δεν ξέφυγε ποτέ από τη μαύρη σκιά της «σφαγής» που ακολούθησε τη δημιουργία της δεύτερης και τελευταίας ταινίας που σκηνοθέτησε. 

Σε μια εποχή όπου η Ακροδεξιά έκανε πάρτι στην Ελλάδα, η «Συνοικία το Όνειρο» λογοκρίθηκε έχοντας προκαλέσει θύελλα αντιδράσεων επειδή «δυσφημούσε την εικόνα της ευημερούσας Ελλάδας». Τι ήταν όμως αυτό που είχε προκαλέσει το μένος του κράτους και των αρχών; Ήταν η «ενοχλητική» εικόνα μιας φτωχογειτονιάς της Αθήνας, του Ασύρματου. Μιας παραγκούπολης ανάμεσα στον λόφο του Φιλοπάππου και τα Άνω Πετράλωνα. Το κέντρο του κόσμου για τους κατοίκους της, οι οποίοι με κάθε τρόπο προσπαθούν να ξεφύγουν από τη φτώχεια και την ανέχεια, χωρίς ωστόσο να χάσουν την αξιοπρέπειά τους.

Ανάμεσά τους ο Ρίκος (Αλεξανδράκης), πρώην κατάδικος, νυν μικροκομπιναδόρος, αλλά με καλή καρδιά. Η αγαπημένη του Στεφανία (Αλίκη Γεωργούλη), που φλερτάρει με πλούσιους και με την ιδέα να ξεφύγει μια και καλή από τη φτωχογειτονιά. Ο ασκητικός «Νεκροθάφτης» (Μάνος Κατράκης), που σέρνεται ενώ προσπαθεί να επιβιώσει σε ένα περιβάλλον εφιαλτικό, όπου ακούς μωρά να κλαίνε και επιθετικές γυναίκες να φωνάζουν. Μια τουαλέτα και ένα τηλέφωνο υπάρχουν για ολόκληρη την περιοχή. Νερό, στου διαόλου τη μάνα... Ο ιταλικός νεορεαλισμός του Ντε Σίκα και του Ροσελίνι ενσωματωμένος στην ελληνική πραγματικότητα της αυγής της δεκαετίας του ΄60. 

Αναζητώντας τον Ασύρματο

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ο Αλέκος Αλεξανδράκης και η τότε σύντροφός του Αλίκη Γεωργούλη αναζητούσαν μια φτωχή περιοχή για τα γυρίσματα της ταινίας τους. Δεν γνώριζαν τον Ασύρματο. Κάποιος είπε στον Αλεξανδράκη να δει την περιοχή. Το έκανε και είδε στις παράγκες, τις φτιαγμένες από πρόσφυγες, το ιδανικό σκηνικό του. Θα μπορούσες να πεις ότι βρήκε το ντεκόρ της ταινίας στο πιάτο. Το ίδιο συνέβη και με τους κομπάρσους. Οι ίδιοι οι ντόπιοι κάτοικοι της περιοχής, αυτοί που διέμεναν στις παράγκες, έπαιξαν στη «Συνοικία».

Το 1960 έρχεται να συναντήσει στο ίδιο ακριβώς σημείο το σήμερα. 

Τα τότε παιδιά είναι σημερινοί μεσήλικοι.

(πηγή)

«Μας έφεραν κοντά, πάνω απ΄ όλα, τα κοινά ιδανικά μας, οι κοινοί στόχοι, η πίστη του ενός στον άλλον και πρωταρχικά η συναίσθηση πως έχουμε όλοι μας την υποχρέωση να προσφέρουμε κάτι ουσιαστικό στην ελληνική κινηματογραφία ξεκόβοντας πια από τις ανούσιες υπηρεσίες που της προσφέραμε οι περισσότεροί μας από πολλά χρόνια» αναφέρει η Αλίκη Γεωργούλη σε κείμενό της δημοσιευμένο στο περιοδικό «Επιθεώρηση Τέχνης» της εποχής (1961). 

Καθώς οι βασικές προϋποθέσεις για τη δημιουργία μιας ταινίας δεν έπαψαν ποτέ να είναι το κεφάλαιο, το θέμα και το έμψυχο υλικό, οι σεναριογράφοι Κώστας Κοτζιάς και Τάσος Λειβαδίτης άφησαν για τέσσερις μήνες κάθε άλλη δουλειά τους, ο Αλεξανδράκης σταμάτησε τις ως τότε επικερδείς κινηματογραφικές εμφανίσεις του, ο Τάσος Ζωγράφος άρχισε να προετοιμάζει τα ντεκόρ. Όσο για τη Γεωργούλη, παράλληλα με τους ρόλους της πρωταγωνίστριας και της διευθύντριας παραγωγής, ανέλαβε και καθήκοντα φροντιστή. «Είχα βγάλει έναν κατάλογο από πάρα πολλά μεταχειρισμένα και φθαρμένα ρούχα, σκεύη και έπιπλα που ήταν αδύνατον να βρεθούν αλλού εκτός από τα ίδια τα σπίτια του συνοικισμού» έγραφε η ηθοποιός στην «Ε.Τ.». « Η ποδιά με τα 100 μπαλώματα πάνω στα 100 άλλα μπαλώματα που φορά η Σαπφώ Νοταρά αποτελούσε το αναγκαίο υλικό για να δοθεί ο επιζητούμενος ρεαλισμός ».

Η απογοήτευση και ο θρύλος

Τα όσα συνέβησαν μετά τα γυρίσματα άνοιξαν μια πληγή που δεν θεραπεύτηκε ποτέ- απόδειξη τα λεγόμενα του ίδιου του Αλέκου Αλεξανδράκη όποτε τον ρωτούσαν για την ταινία. Τις φράσεις στην εισαγωγή αυτού του κειμένου τις είχε πει στον δημοσιογράφο Χρήστο Βασιλόπουλο με αφορμή τη μονογραφία του για τον ηθοποιό στην τηλεοπτική εκπομπή «Η μηχανή του χρόνου». Το φιλμ προβλήθηκε κατακρεουργημένο - και προφανώς ποτέ δεν τον εξέφρασε πλήρως. 

Σε συνέντευξή του στα «Νέα» ο Αλέκος Αλεξανδράκης είχε πει ότι χάρη στην προσωπική παρέμβαση της Ελένης Βλάχου στον Κωνσταντίνο Καραμανλή η ταινία μπόρεσε τελικά να παιχτεί, έστω και πετσοκομμένη. Όσο για τις σκηνές που κόπηκαν, κάηκαν στην πυρά! Και πάλι όμως, η πρώτη προβολή του «Συνοικία το Όνειρο» έγινε μέσα σε επεισόδια, καθώς η αστυνομία αποπειράθηκε να εμποδίσει την είσοδο του κοινού στον κινηματογράφο και η παρακολούθησή της ουσιαστικά κατέληξε να είναι πράξη αντίστασης. 

«Τι πράγματα είναι αυτά που δείχνετε;» είχε ρωτήσει τον Αλέκο Αλεξανδράκη αστυνομικός διευθυντής που σταμάτησε την προβολή της ταινίας. «Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν πεινασμένοι ούτε τρελοί που να κυκλοφορούν ελεύθεροι. Κάνετε κομμουνιστική προπαγάνδα». Επίσης η «Συνοικία» δεν προβλήθηκε σε επαρχιακές πόλεις- ειδικά στις «εθνικά ευαίσθητες περιοχές» εκδόθηκε αυστηρή διαταγή απαγόρευσης. 

Σε εμένα προσωπικά ο Αλεξανδράκης είχε αναφερθεί λέγοντας απλώς ότι «έγινε με πολλούς αγώνες, με πολλά κυνηγητά και τελικά με πολλά χρέη». Όντως, η «Συνοικία το Όνειρο», μετά την προβολή της στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και παρά την εύνοια της κριτικής, κατέληξε σε τρομερή αποτυχία. Κατά ένα μέρος συνέβαλε και αυτό στον θρύλο που δημιουργήθηκε γύρω της, θρύλος ο οποίος διατηρείται ακόμη και σήμερα αλώβητος. 

Εκτός όμως από το ίδιο το θέμα της ταινίας, εκτός από το κυνηγητό που της ασκήθηκε από τη Δεξιά, για τη μυθοποίηση της «Συνοικίας» έπαιξαν ρόλο και άλλα πράγματα. Το τραγούδι που ερμήνευε ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, το «Βρέχει στη φτωχογειτονιά» σε στίχους του ποιητή Τάσου Λειβαδίτη και μουσική Μίκη Θεοδωράκη, έγινε «ύμνος» της φτωχολογιάς και αποτελεί μια από τις σημαντικότερες στιγμές στην ιστορία του ελληνικού λαϊκού τραγουδιού.

Τέλος, υπήρξε και το μυστηριώδες παρασκήνιο γύρω από τον Αλεξανδράκη και τη Γεωργούλη: το φιλμ σήμανε την οικονομική καταστροφή τους αλλά και το τέλος της σχέσης τους. Από τότε, μόνο δυσάρεστες θα ήταν οι αναμνήσεις και των δύο για τη «Συνοικία το Όνειρο».

_________________________________________________________________________________

Κείμενο - Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

*το άρθρο το αφιερώνω στην φίλη μου Δέσποινα που αποτέλεσε και την έμπνευση για την συγγραφή του.

Πηγές:

Ιστοσελίδες

1. https://el.wikipedia.org

2. http://popaganda.gr/ta-spitia-ine-olofota-stin-polikatikia-tou-asirmatou/
3. http://mikros-romios.gr/asyrmatos/
4. https://e-dimotiko.wikispaces.com
5. http://athensville.blogspot.gr/2011/06/ov.html
6. http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=404776
7. http://archphotomissions.blogspot.gr/2011/06/1967.html
8. http://www.lifo.gr/team/athens/51227
9. http://www.greekarchitects.gr/
10. http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=350925