Ο Ναός της Ειλειθυίας, ο Άγιος Ελευθέριος και τα εντοιχισμένα αρχαία ανάγλυφα στους τοίχους του // Μέρος Α: Ιστορική ανασκόπηση.
Η θέση του ναού της Ειλειθυίας στο κέντρο των Αθηνών και τα ανάγλυφα αρχαίων ιερών της περιοχής εντοιχισμένα στον Άγιο Ελευθέριο (άλλοτε αφιερωμένο στην Θεοτόκο Γοργοεπήκοο και στον Άγιο Σώζων) γνωστός και ως "Μικρή Μητρόπολη", όπως έμεινε γνωστή η μικρή εκκλησία στο κέντρο των Αθηνών, στην πλατεία Μητροπόλεως.
-
Μέρος Α: Ιστορική ανασκόπηση
Εισαγωγή
Αντικείμενο μελέτης σε αυτό το άρθρο είναι είναι ένας μικρός βυζαντινός ναός, αφιερωμένος στην Θεοτόκο Γοργοεπήκοο και στον Άγιο Ελευθέριο, ο οποίος βρίσκεται δίπλα στον επιβλητικό Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών (επίσημη ονομασία: Καθεδρικός Ναός Ευαγγελισμού της Θεοτόκου). Ο μικρός αυτός ναός είναι γνωστός και ως "Μικρή Μητρόπολις", μιας και στην τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας (1751-1823) ήταν ο τόπος προσευχής του εκάστοτε Μητροπολίτη της πόλεως. Το ενδιαφέρον με την συγκεκριμένη εκκλησία είναι ότι, με εξαίρεση τον τρούλο της, είναι χτισμένη εξ ολοκλήρου από μεγάλους μαρμάρινους ακόσμητους λίθους και ανάγλυφα, που προέρχονται από αρχαία ελληνικά, ρωμαϊκά και πρώιμα Βυζαντινά μνημεία, ενώ δεν έχουν χρησιμοποιηθεί πουθενά πλίνθοι. Σε όλες τις εξωτερικές του πλευρές, από το ύψος των ανοιγμάτων (θύρες και παράθυρα) και πάνω, συναντάμε περίπου ενενήντα ανάγλυφα, που προέρχονται κυρίως από το ιερό της Ειλειθυίας που βρισκόταν στο ίδιο μέρος μέχρι την κτίση της εκκλησίας, κάπου τον 11ο με 12ο αιώνα μ.Χ. Η τελική σύνθεση δημιουργεί ένα ιδιόμορφο διακοσμητικό αποτέλεσμα, πραγματικά μοναδικό, ειδικά για Βυζαντινή εκκλησία.
Στο παρόν Μέρος Α της έρευνας μας εξετάζουμε μεθοδικά την ιστορική πορεία του χώρου στο διάβα των αιώνων από την πρώτη κτίση ιερού στον χώρο, τον 4ο αιώνα π.Χ. μέχρι σήμερα (2016). Στο Μέρος Β εξετάζουμε αναλυτικά τον ανάγλυφο διάκοσμο των εξωτερικών τοιχείων.
Η θέση της εκκλησίας
Ο ναός βρίσκεται ακριβώς δίπλα και νοτίως του Καθεδρικού Ναού Αθηνών (Μητροπολιτικός Ναός), στο κέντρο της πόλης, στην ομώνυμη πλατεία Μητροπόλεως.
Α. Χρονολόγιο
Αντικείμενο μελέτης σε αυτό το άρθρο είναι είναι ένας μικρός βυζαντινός ναός, αφιερωμένος στην Θεοτόκο Γοργοεπήκοο και στον Άγιο Ελευθέριο, ο οποίος βρίσκεται δίπλα στον επιβλητικό Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών (επίσημη ονομασία: Καθεδρικός Ναός Ευαγγελισμού της Θεοτόκου). Ο μικρός αυτός ναός είναι γνωστός και ως "Μικρή Μητρόπολις", μιας και στην τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας (1751-1823) ήταν ο τόπος προσευχής του εκάστοτε Μητροπολίτη της πόλεως. Το ενδιαφέρον με την συγκεκριμένη εκκλησία είναι ότι, με εξαίρεση τον τρούλο της, είναι χτισμένη εξ ολοκλήρου από μεγάλους μαρμάρινους ακόσμητους λίθους και ανάγλυφα, που προέρχονται από αρχαία ελληνικά, ρωμαϊκά και πρώιμα Βυζαντινά μνημεία, ενώ δεν έχουν χρησιμοποιηθεί πουθενά πλίνθοι. Σε όλες τις εξωτερικές του πλευρές, από το ύψος των ανοιγμάτων (θύρες και παράθυρα) και πάνω, συναντάμε περίπου ενενήντα ανάγλυφα, που προέρχονται κυρίως από το ιερό της Ειλειθυίας που βρισκόταν στο ίδιο μέρος μέχρι την κτίση της εκκλησίας, κάπου τον 11ο με 12ο αιώνα μ.Χ. Η τελική σύνθεση δημιουργεί ένα ιδιόμορφο διακοσμητικό αποτέλεσμα, πραγματικά μοναδικό, ειδικά για Βυζαντινή εκκλησία.
Στο παρόν Μέρος Α της έρευνας μας εξετάζουμε μεθοδικά την ιστορική πορεία του χώρου στο διάβα των αιώνων από την πρώτη κτίση ιερού στον χώρο, τον 4ο αιώνα π.Χ. μέχρι σήμερα (2016). Στο Μέρος Β εξετάζουμε αναλυτικά τον ανάγλυφο διάκοσμο των εξωτερικών τοιχείων.
Ο ναός βρίσκεται ακριβώς δίπλα και νοτίως του Καθεδρικού Ναού Αθηνών (Μητροπολιτικός Ναός), στο κέντρο της πόλης, στην ομώνυμη πλατεία Μητροπόλεως.
Ο Άγιος Ελευθέριος στην πλατεία Μητροπόλεως. Αριστερά φαίνεται ο Μητροπολιτικός Ναός.
Ο συγκεκριμένος ναός είναι το μόνο κτίσμα της περιοχής που σώθηκε, όταν αποφασίστηκε να ανεγερθεί στην παλαιά πόλη ο νέος Μητροπολιτικός Ναός (1842), στη θέση του συγκροτήματος των μητροπολιτικών κτιρίων της Τουρκοκρατίας, τα οποία και κατεδαφίστηκαν.
Γενική άποψη της πλατείας Μητροπόλεως με την εκκλησία της Θεοτόκου Γοργοεπηκόου και Άγιου Ελευθέριου στο κέντρο, νότια του Καθεδρικού Ναού Αθηνών.
Κοντινή άποψη της εκκλησίας της Θεοτόκου Γοργοεπηκόου και Άγιου Ελευθέριου,
στην νότια πλευρά του Καθεδρικού Ναού Αθηνών.
Η Δυτική όψη και κεντρική είσοδος του Ναού.
Α. Χρονολόγιο
4ος αι. π.Χ.: Κτίση ιερού Ειλειθυίας
Τον 4ο αιώνα π.Χ. χτίζεται ιερό, στην τοποθεσία που βρίσκεται σήμερα η εκκλησία, αφιερωμένο στην θεά του τοκετού Ειλειθυία. H Ειλειθυία απαντάται και με τα ονόματα Ειλείθυια, Ειλήθυια, Ελεύθεια, Ελεύθυια, Ελενθώ ή και Ελειθώ. Η ονομασία Ειλείθυια, κατά τον Αδ. Ι. Αδαμαντίου φαίνεται να παράγεται εκ των αρχαίων ρημάτων "ειλέω" (στενοχωρώ, πιέζω κλπ) και του "θύω" (στενάζω με ορμή, τρελαίνομαι). Κατά την αρχαία παράδοση το όνομα αυτό οφείλεται σε ικετευτική κραυγή των επιτόκων: «Ελθέ!», «Ελθέ!» με την οποία και καλούσαν τη θεά σε βοήθεια. Ο Πέτρος Θέμελης αναφέρει σχετικά με την λατρεία της:
Η Θεά του τοκετού Ειλειθυία ήταν κόρη της Ήρας σύμφωνα με την Ιλιάδα του Ομήρου (11.271), ενώ η Θεογονία του Ησίοδου (922) την θέλει κόρη του Διός και της Ήρας και αδελφή της Ήβης και του Άρη. Στο Άργος και την Αττική το όνομά της αποτελεί συχνό επώνυμο της Ήρας, ενώ στην Βοιωτία είναι συνοδευτικό της Αρτέμιδος που αποκαλείται και λοχία. Ταυτίζεται συχνά και με την Ίσιδα Ειλειθυία και λοχία.Η θεά του τοκετού ονομάζεται συχνά Ελεύθ(υ)ια όπως για παράδειγμα στην αρχαία Μεσσήνη, καθώς και Ελευθώ, καθιστώντας έτσι σχεδόν βέβαιη τηv ετυμολογική σχέση του ονόματός της με τα ρήματα είλεισθαι και ελεύθω, μολονότι ορισμένοι ερευνητές προτιμούν να ανάγουν την καταγωγή της στη σημιτική Θεά της γέννας Loledeth ή Alilat.Ήταv με άλλα λόγια η "ερχόμενη", η κραυγή του πόνου, η ολολυγή της ετοιμόγενης γυναίκας (Ομηρικός Ύμνος στον Απόλλωνα 119) η οποίο καλεί απεγνωσμένα τη Θεά να σπεύσει κοντά της για βοήθεια, και η Θεά έρχεται και μαζί της "έρχεται" στον κόσμο και το παιδί.Αυτήν ακριβώς την υπόσταση της Θεάς χρωματίζουν ορισμένα επίθετα που ενίοτε την συνοδεύουν, σύμφωνα με φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες, όπως πολύστονος, μογοστόκος (Ιλ. 272), ματροπόλος (Πινδ. Ολυμπ. 6,42) και λυσίζωνος (Θεοκρ. 17,60) και επιλυσομένη (Ησύχ. s.v.)....
Το κύρια αθηναϊκό ιερό της βρισκόταν μεταξύ του Σαραπείου και του Ολυμπιείου (Παυσ. 1.18.5), ενώ ιερά της Ειλειθυίας εν Άγραις και της Ήρας Ειλειθυίας αναφέρονται σε αττικές επιγραφές. O Παυσανίας (ό.π.) σημειώνει μεταξύ άλλων ότι "Tα (τρία) ξόανα της Ειλειθυίας μόνο στους Αθηναίους είναι ντυμένα ως χαμηλά στα Πόδια, δύο μάλιστα από αυτά, κατά τα λεγόμενα των γυναικών, ήταν κρητικά και αναθήματα της Φαίδρας, ενώ το αρχαιότερο το είχε φέρει o Ερισύχθων από τη Δήλο". H εκκλησία της Παναγίας Γοργοεπικόου, κοντά στη Μητρόπολη των Αθηνών, είναι γνωστή και ως εκκλησία του Αγίου Ελευθερίου, o οποίος διαδέχτηκε την Ειλειθυία ως Προστάτης του τοκετού και "ελευθερωτής" των γυναικών από τους πόνους της γέννας.
Η θεά Ειλειθυία (προστάτιδα των επιτόκων) και δύο Μαίες.
(πηγή φωτογραφίας)
Ο Ορφικός Ύμνος Προθυραίας (Θυμίαμα στύρακα)
Ἀκουσέ με, ω πολυσέβαστη θεά, που έχεις πολλά ονόματα,
και που είσαι βοηθός στα κοιλοπονήματα και με γλυκύτητα
προσβλέπεις στις λεχώνες, συ η σωτηρία των θηλυκών,
που μόνο εσύ αγαπάς τα παιδιά, και είσαι φιλόφρων,
συ επιταχύνεις τον τοκετό και προσέρχεσαι βοηθός των ανθρώπων
στις λύπες τους, ως Προθυραία.
Συ είσαι φύλαξ και ευπρόσιτος και
αγαπάς να τρέφεις ζώα, και σε όλους είσαι προσηνής.
Συ προστατεύεις τις οικίες όλων και χαίρεσαι στα συμπόσια.
Λύνεις τις ζώνες και είσαι αφανής, αλλά
όμως φαίνεσαι σε όλα τα έργα, και συμπάσχεις
για τα κοιλοπονήματα και χαίρεσαι, όταν o
τοκετός είναι εύκολος και γρήγορος
Eίσαι η Ειλείθυια,
που λύεις τους πόνους, σε φοβερές ανάγκες.
Διότι μόνον εσένα Προσκαλούν οι λεχώνες για ανακούφιση της ψυχής τους.
Διότι εσύ κάνεις να λησμονήσουν τις στεναχώριες
από τους τοκετούς.
Ω Ὰρτεμι Ειλείθυια και σεβαστή Προθυραία,
ακουσέ μέ μακάρια, και δίδε απογόνους και να είσαι βοηθός,
και να διασώζεις καθώς εκ φύσεως εγεννήθης
και είσαι πάντοτε η σωτηρία όλων.
11ος - 12ος αιώνας μ.Χ.: Κτίση Παναγιάς Γοργοεπηκόου
Κατά τον Μεσαίωνα χτίζεται από τους Αθηναίους, ναός αφιερωμένος στην Παναγιά Γοργοεπήκοο, δηλαδή την Θεοτόκο που γρήγορα και αποτελεσματικά ακούει τις προσευχές των πιστών. Χτίζεται στην ίδια θέση και με τα υλικά του προγενέστερου ναού της Ειλειθυίας καθώς και άλλων ιερών που βρισκόταν στην ευρύτερη περιοχή όπως της Ίσιδας.
Η έλλειψη γραπτών πηγών και η απουσία πλινθοπερίκλειστου τρόπου δομήσεως δυσκολεύουν αρκετά την ακριβή χρονολόγησή του. Κατά μια μερίδα ιστορικών η κατασκευή του σχετίζεται με τον μητροπολίτη Αθηνών (1182-1204 μ.Χ.) Μιχαήλ Χωνιάτη, που ως φορέας της κλασσικής παιδείας αγαπούσε ιδιαίτερα το αρχαίο παρελθόν της πόλης. Πιο διαδεδομένη θεωρείται η ανέγερσή του στα τέλη του 12ου αιώνα μ.Χ. αλλά ο Νερούτσος (Χριστιανικαί Αθήναι, σελ. 81,82) δίνει άλλη ημερομηνία, μετά το 787 μ.Χ. και πριν τον 11ο αιώνα, με βάση ανάλυση του ημερολογίου στην πρόσοψη της εισόδου του Ναού.
Πάντως, πέρα από την ακριβή ημερομηνία κτίσεως, είναι πολύ πιθανόν ο κτήτορας του ναού, όποιος και να ήταν, να ένιωθε θαυμασμό για τις αισθητικές αξίες του αρχαίου κόσμου και έτσι να συγκέντρωσε όσα γλυπτά μπορούσε προκειμένου να τα αναδείξει σε ένα είδος υπαίθριου μουσείου εντοιχισμένου στις πλευρές της εκκλησίας, όπου με αυτόν τον τρόπο θα προστατεύοταν κιόλας από επίδοξους αρχαιοκάπηλους.
1456-1687: Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας
1577: Η χειροτόνηση του Αγίου Διονυσίου Αιγίνης
Μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα: Εντός περιβόλου
Κατά τον Μεσαίωνα χτίζεται από τους Αθηναίους, ναός αφιερωμένος στην Παναγιά Γοργοεπήκοο, δηλαδή την Θεοτόκο που γρήγορα και αποτελεσματικά ακούει τις προσευχές των πιστών. Χτίζεται στην ίδια θέση και με τα υλικά του προγενέστερου ναού της Ειλειθυίας καθώς και άλλων ιερών που βρισκόταν στην ευρύτερη περιοχή όπως της Ίσιδας.
Οι εκκλησίες της πόλεως κατά τα Βυζαντινά χρόνια (565-1205 μ.Χ.).
Στο κέντρο η Παναγιά Γοργοεπήκοος.
(πηγή: Ιωάννης Τραυλός, Πολεοδομική Εξέλιξις Αθηνών)
Οι κάτοικοι της εποχής συνήθιζαν να ενταφιάζουν τους νεκρούς τους στα προαύλια των ενοριών τους. Ο συγκεκριμένος ναός δεν αποτέλεσε εξαίρεση, με αποτέλεσμα πολλές ταφόπλακες (κάποιες εξ αυτών της γνωστής Αθηναϊκής οικογενείας των Μπενιζέλων και δη της Αγίας Φιλοθέης) να έχουν βρεθεί στο προαύλιο χώρο του ναού. Οι ταφόπλακες αυτές απομακρύνθηκαν οριστικά από το χώρο στα τέλη του 19ου αιώνα. Σήμερα ο δρόμος που ενώνει την πλατεία με το αρχοντικό των Μπενιζέλων-Παλαιολόγων ονομάζεται με το ίδιο όνομα.
Γωνία Μπενιζέλων-Παλαιολόγων και Πλατείας Μητροπόλεως
Η έλλειψη γραπτών πηγών και η απουσία πλινθοπερίκλειστου τρόπου δομήσεως δυσκολεύουν αρκετά την ακριβή χρονολόγησή του. Κατά μια μερίδα ιστορικών η κατασκευή του σχετίζεται με τον μητροπολίτη Αθηνών (1182-1204 μ.Χ.) Μιχαήλ Χωνιάτη, που ως φορέας της κλασσικής παιδείας αγαπούσε ιδιαίτερα το αρχαίο παρελθόν της πόλης. Πιο διαδεδομένη θεωρείται η ανέγερσή του στα τέλη του 12ου αιώνα μ.Χ. αλλά ο Νερούτσος (Χριστιανικαί Αθήναι, σελ. 81,82) δίνει άλλη ημερομηνία, μετά το 787 μ.Χ. και πριν τον 11ο αιώνα, με βάση ανάλυση του ημερολογίου στην πρόσοψη της εισόδου του Ναού.
Τα ανάγλυφα με το ημερολόγιο στην είσοδο.
Αναφέρει σχετικά ο Νερούτσος:
Πάντως, πέρα από την ακριβή ημερομηνία κτίσεως, είναι πολύ πιθανόν ο κτήτορας του ναού, όποιος και να ήταν, να ένιωθε θαυμασμό για τις αισθητικές αξίες του αρχαίου κόσμου και έτσι να συγκέντρωσε όσα γλυπτά μπορούσε προκειμένου να τα αναδείξει σε ένα είδος υπαίθριου μουσείου εντοιχισμένου στις πλευρές της εκκλησίας, όπου με αυτόν τον τρόπο θα προστατεύοταν κιόλας από επίδοξους αρχαιοκάπηλους.
Σχέδιο της εισόδου του Ναού με εμφανή τα εντοιχισμένα ανάγλυφα.
(πηγή φωτογραφίας)
1456-1687: Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας
Κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας έχουμε γραπτές αναφορές, ότι η εκκλησία υπήρξε ενοριακός ναός. Τεκμαίρεται με αυτόν τον τρόπο η συνεχής χρήση της.
1577: Η χειροτόνηση του Αγίου Διονυσίου Αιγίνης
Στην εκκλησία αυτή χειροτονήθηκε επίσκοπος από τον μητροπολίτη Αθηνών Νικάνορα ο Άγιος Διονύσιος Αιγίνης ο εκ Ζακύνθου. Η παράδοση αναφέρει ότι την χρονιά αυτή ο Διονύσιος (Δραγανίγος ή Γραδενίγος Σιγούρος (ή Σηκούρο), πήγε στην Αθήνα, για να βρει καράβι προκειμένου να ταξιδέψει στα Ιεροσόλυμα. Αλλά ο τότε αρχιερέας των Αθηνών, Νικάνορας, άκουσε κάποια Κυριακή το λαμπρό του κήρυγμα και μετά από πολλές παρακλήσεις τον έκανε επίσκοπο Αιγίνης, με την επίσημη κατόπιν έγκριση της Εκκλησίας Κωνσταντινούπολης, δίνοντας του το όνομα Διονύσιος.
Μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα: Εντός περιβόλου
Στα χρόνια που ακολουθούν κατά την Τουρκοκρατία, ιδρύεται μετόχι της Μονής Καισαριανής στην περιοχή και η εκκλησία περικλείεται εντός του περιβόλου του.
1751: Ευκτήριος Μητροπολιτικός οίκος
Ανεγείρεται εντός του περιβόλου και πλησίον του Ναού οίκημα για την διαμονή του εκάστοτε Μητροπολίτη Αθηνών και η εκκλησία λειτουργεί ως ευκτήριο (τόπος προσευχής) των ιδίων. Από τότε καλείται μικρά Μητρόπολη ή παλαιά Μητρόπολη. Ο ναός αναφέρεται επίσης και ως "Γοργοεπήκοος" ή "Καθολικόν".
1820-1823: Ο τελευταίος ένοικος Μητροπολίτης
Ο τελευταίος Μητροπολίτης Αθηνών, Διονύσιος Β', πριν την απελευθέρωση, είναι και ο τελευταίος ένοικος της "μικράς Μητροπόλεως".
1833: Αντικατάσταση των κιόνων του τρούλου
Η εγκατάλειψη της εκκλησίας, του Μητροπολιτικού οίκου και των κτισμάτων του Μετοχίου, από το 1823 και μετά, οδηγούν στην ερήμωση και την φθορά τους. Έτσι λοιπόν αποφασίζεται η αντικατάσταση των τεσσάρων εσωτερικών μαρμάρινων ορθοστατών του τρούλου από λιθόδμητους κτιστούς πεσσούς. Μετά την καταστροφή της γειτονικής Μονής του Αγίου Ανδρέα, στην Παναγία τη Γοργοεπήκοο μεταφέρθηκαν τα ιερά λείψανα και η παλαιότερη εικόνα (1703) της αγίας Φιλοθέης, που σήμερα φυλάσσονται στον Μητροπολιτικό Ναό.
Κατά την δημιουργία του πρώτου ελληνικού ανεξάρτητου κράτους, η έλλειψη δημόσιων κτιρίων, οδήγησε τους Βαυαρούς στην βάρβαρη απόφαση να χρησιμοποιήσουν αρκετές εκκλησίες, που βρισκόντουσαν τότε σε καλή κατάσταση για κρατικές ανάγκες. Ο ναός της Γοργοεπηκόου δεν αποτέλεσε εξαίρεση και ανακαινισμένος εσωτερικά, χρησιμεύει ως αποθήκη αρχαιοτήτων.
Ανεγείρεται εντός του περιβόλου και πλησίον του Ναού οίκημα για την διαμονή του εκάστοτε Μητροπολίτη Αθηνών και η εκκλησία λειτουργεί ως ευκτήριο (τόπος προσευχής) των ιδίων. Από τότε καλείται μικρά Μητρόπολη ή παλαιά Μητρόπολη. Ο ναός αναφέρεται επίσης και ως "Γοργοεπήκοος" ή "Καθολικόν".
Η εκκλησία της Γοργοεπηκόου και η συνοικία Γοργοπήκο.
Σε πρώτο πλάνο τα τείχη του περιβόλου.
Βορειοδυτική άποψη. (πηγή φωτογραφίας)
Ο τελευταίος Μητροπολίτης Αθηνών, Διονύσιος Β', πριν την απελευθέρωση, είναι και ο τελευταίος ένοικος της "μικράς Μητροπόλεως".
Η εκκλησιά με το καμπαναριό κατά την διάρκεια της απελευθέρωσης.
(πηγή φωτογραφίας)
Η εγκατάλειψη της εκκλησίας, του Μητροπολιτικού οίκου και των κτισμάτων του Μετοχίου, από το 1823 και μετά, οδηγούν στην ερήμωση και την φθορά τους. Έτσι λοιπόν αποφασίζεται η αντικατάσταση των τεσσάρων εσωτερικών μαρμάρινων ορθοστατών του τρούλου από λιθόδμητους κτιστούς πεσσούς. Μετά την καταστροφή της γειτονικής Μονής του Αγίου Ανδρέα, στην Παναγία τη Γοργοεπήκοο μεταφέρθηκαν τα ιερά λείψανα και η παλαιότερη εικόνα (1703) της αγίας Φιλοθέης, που σήμερα φυλάσσονται στον Μητροπολιτικό Ναό.
1834-1839: Αποθήκη αρχαιοτήτων
Κατά την δημιουργία του πρώτου ελληνικού ανεξάρτητου κράτους, η έλλειψη δημόσιων κτιρίων, οδήγησε τους Βαυαρούς στην βάρβαρη απόφαση να χρησιμοποιήσουν αρκετές εκκλησίες, που βρισκόντουσαν τότε σε καλή κατάσταση για κρατικές ανάγκες. Ο ναός της Γοργοεπηκόου δεν αποτέλεσε εξαίρεση και ανακαινισμένος εσωτερικά, χρησιμεύει ως αποθήκη αρχαιοτήτων.
1839 ως το 1862: Δημόσια Βιβλιοθήκη
Ο ναός χρησιμεύει ως Δημόσια Βιβλιοθήκη.
1842
Την χρονιά αυτήν ξεκινάει να χτίζεται στην βόρεια πλευρά του Ναού, ο νέος Καθεδρικός Ναός των Αθηνών, αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.
1861
Την χρονιά αυτή με πρόταση της βασίλισσας Αμαλίας, η εκκλησία, ονομάστηκε Άγιος Σώζων, επειδή το βράδυ της 6 Σεπτεμβρίου (εσπερινός Αγίου Σώζοντος, που εορτάζει στις 7 Σεπτεμβρίου) απέτυχε η δολοφονική απόπειρα εναντίον της. Η σχετική αφιερωματική εικόνα σώζεται σήμερα στον Προφήτη Ηλία Παγκρατίου.
Ο ναός χρησιμεύει ως Δημόσια Βιβλιοθήκη.
Η πρώτη σωζόμενη φωτογραφία του Ναού (1842)
και τελευταία πριν την κατεδάφιση του κωδωνοστασίου
από τον Joseph-Philibert Girault de Prangey (πηγή)
και τελευταία πριν την κατεδάφιση του κωδωνοστασίου
από τον Joseph-Philibert Girault de Prangey (πηγή)
1842
Την χρονιά αυτήν ξεκινάει να χτίζεται στην βόρεια πλευρά του Ναού, ο νέος Καθεδρικός Ναός των Αθηνών, αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.
Αναμνηστική πλάκα στην είσοδο του Καθεδρικού Ναού με την ημερομηνία
έναρξης των εργασιών ανοικοδόμησης του Μητροπολιτικού Ναού.
Για τις εργασίες ανοικοδόμησης του νέου Μητροπολιτικού Ναού, όπως πληροφορούμαστε από την σελίδα της Αρχιεπισκοπής των Αθηνών, χρησιμοποιήθηκαν υλικά 72 συνολικά κατεδαφισμένων Αθηναϊκών ναών.
Φωτογραφία κατά την διάρκεια της κατασκευής του Μητροπολιτικού Ναού Αθηνών
(πηγή: προσωπικό αρχείο ΜΒΕ)
(πηγή: προσωπικό αρχείο ΜΒΕ)
Κατά την διάρκεια των εργασιών ανακαινίζεται και ο μικρός Βυζαντινός ναός και στα πλαίσια αυτά γκρεμίζεται και το κωδωνοστάσιο λόγω έντονων φθορών.
Η νέα όψη της εκκλησίας χωρίς το καμπαναριό.
(πηγή: προσωπικό αρχείο ΜΒΕ)
Την χρονιά αυτή με πρόταση της βασίλισσας Αμαλίας, η εκκλησία, ονομάστηκε Άγιος Σώζων, επειδή το βράδυ της 6 Σεπτεμβρίου (εσπερινός Αγίου Σώζοντος, που εορτάζει στις 7 Σεπτεμβρίου) απέτυχε η δολοφονική απόπειρα εναντίον της. Η σχετική αφιερωματική εικόνα σώζεται σήμερα στον Προφήτη Ηλία Παγκρατίου.
1862
Την επόμενη χρονιά, με αφορμή την έξωση του Όθωνα και την ουσιαστική λήξη της Βαυαροκρατίας, της δόθηκε το όνομα Άγιος Ελευθέριος, το οποίο έχει διττή σημειολογία μιας και το όνομα Ελευθέριος σχετίζεται με την Ειλειθυία. Παράλληλα γίνονται εργασίες ανακαινίσεως. Η μικρή εκκλησία μετατρέπεται σε παρεκκλήσι του Μητροπολιτικού Ναού των Αθηνών. Από τότε χρησιμοποιείται η ειρωνική - πειρακτική φράση για τα ζευγάρια με μεγάλη υψομετρική διαφορά ότι ομοιάζουν με την Μητρόπολη και τον Άγιο Ελευθέριο.
Την επόμενη χρονιά, με αφορμή την έξωση του Όθωνα και την ουσιαστική λήξη της Βαυαροκρατίας, της δόθηκε το όνομα Άγιος Ελευθέριος, το οποίο έχει διττή σημειολογία μιας και το όνομα Ελευθέριος σχετίζεται με την Ειλειθυία. Παράλληλα γίνονται εργασίες ανακαινίσεως. Η μικρή εκκλησία μετατρέπεται σε παρεκκλήσι του Μητροπολιτικού Ναού των Αθηνών. Από τότε χρησιμοποιείται η ειρωνική - πειρακτική φράση για τα ζευγάρια με μεγάλη υψομετρική διαφορά ότι ομοιάζουν με την Μητρόπολη και τον Άγιο Ελευθέριο.
Ο ναός του Αγίου Ελευθερίου δίπλα στον νεοανεγερθέντα Μητροπολιτικό ναό. Φωτογραφία του 1868. (πηγή: προσωπικό αρχείο ΜΒΕ)
Φωτογραφική ανασκόπηση (1842 - 2016)
Β. Αρχιτεκτονικά στοιχεία του Ναού
Ο ναός είναι ένα κομψό κτίσμα της Βυζαντινής Αθήνας, από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα του αθηναϊκού τύπου του ημισύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού.
Οι τοίχοι έχουν κτισθεί με ισοδομικούς μαρμάρινους δόμους, που προέρχονται, όπως αναφέραμε, από αρχαία μνημεία, ενώ στα ανώτερα μέρη της οικοδομής έχουν χρησιμοποιηθεί και ενενήντα αρχαιοελληνικά, ρωμαϊκά, παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά ανάγλυφα.
Βόρεια όψη τομής και κάτοψη του Ναού.
Σχέδια της Δυτικής (αριστερά) και της Ανατολικής όψης (πηγή)
Οι τοίχοι έχουν κτισθεί με ισοδομικούς μαρμάρινους δόμους, που προέρχονται, όπως αναφέραμε, από αρχαία μνημεία, ενώ στα ανώτερα μέρη της οικοδομής έχουν χρησιμοποιηθεί και ενενήντα αρχαιοελληνικά, ρωμαϊκά, παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά ανάγλυφα.
Οι μαρμάρινες πλάκες από προγενέστερους ναούς της περιοχής
χρησιμοποιήθηκαν για την ανοικοδόμηση του ναού.
Τα θωράκια με τις ανάγλυφες παραστάσεις, που έχουν χρησιμοποιηθεί, έχουν εντοιχιστεί με τέτοιο τρόπο, ώστε ν’ αποτελούν μια εντυπωσιακή ζωφόρο, που περιτρέχει όλες τις πλευρές του κτίσματος. Χαρακτηριστική είναι η ανάγλυφη παράσταση που υπάρχει στην δυτική πρόσοψη του ναού όπου εικονίζεται το αττικό ημερολόγιο, δηλαδή εικονίζονται με ανθρώπινες μορφές και τις ασχολίες τους οι εποχές του έτους.
Το ανάγλυφο με το ημερολόγιο στην Δυτική πλευρά.
Ο τρούλος ξεχωρίζει για τη ραδινότητά του και έχει κτισθεί σύμφωνα με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα, το μόνο μέρος του ναού, οικοδομημένο κατ'αυτόν τον τρόπο. Ο νάρθηκας είναι τριμερής, του οποίου το κεντρικό, καμαροσκεπές τμήμα είναι ψηλότερο από τα δύο πλάγια.
Ο τρούλος του ναού.
Ελάχιστα σπαράγματα τοιχογραφιών σώζονται, τόσο αποσπασματικά, που ούτε να ταυτιστούν ούτε να χρονολογηθούν μπορούν. Κάποια σχέδιά τους έκανε το 1843 ο Paul Durand. Το τέμπλο είναι του 1972 και οι τέσσερις εικόνες στα πλάγια είναι αντίγραφα άλλων του 11ου αιώνα. Ο ναός συντηρήθηκε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία από το 2002 έως το 2004.
Το τέμπλο του ναού (1972)
Χρήση σήμερα
Μετά την ανέγερση του καθεδρικού ναού των Αθηνών ο Άγιος Ελευθέριος χρησιμοποιήθηκε ως παρεκκλήσι, στο οποίο γίνονται βαπτίσεις και εκτίθενται σοροί επισήμων προς πάνδημο ασπασμό. Ο ναός πανηγυρίζει στις 15 Δεκεμβρίου (εορτή του Αγίου Ελευθερίου), ενώ παλαιότερα εόρταζε και στις 15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου).
Για την αναλυτική εξέταση των αναγλύφων διαβάστε το Β' μέρος της έρευνας.
_________________________________________________________________________________
Ιστοσελίδες
1. https://el.wikipedia.org
2. http://www.byzantineathens.com
3. https://aristomenismessinios.blogspot.gr/2016/03/blog-post_31.html
4. http://iaath.gr/
Μετά την ανέγερση του καθεδρικού ναού των Αθηνών ο Άγιος Ελευθέριος χρησιμοποιήθηκε ως παρεκκλήσι, στο οποίο γίνονται βαπτίσεις και εκτίθενται σοροί επισήμων προς πάνδημο ασπασμό. Ο ναός πανηγυρίζει στις 15 Δεκεμβρίου (εορτή του Αγίου Ελευθερίου), ενώ παλαιότερα εόρταζε και στις 15 Αυγούστου (Κοίμηση της Θεοτόκου).
Για την αναλυτική εξέταση των αναγλύφων διαβάστε το Β' μέρος της έρευνας.
_________________________________________________________________________________
Κείμενο - Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Φωτογραφίες πεδίου:
Θησέας Κόκκινος, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Πηγές:
Ιστοσελίδες
2. http://www.byzantineathens.com
3. https://aristomenismessinios.blogspot.gr/2016/03/blog-post_31.html
4. http://iaath.gr/
5. MBE:Martin Baldwin-Edwards https://www.flickr.com/photos/athens_greece
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου