Το "προσκύνημα των Αραπάδων" στο Ολυμπιείο // Μια άγνωστη χρήση του χώρου κατά την Οθωμανική περίοδο των Αθηνών.

Το "προσκύνημα των Αραπάδων" στο Ολυμπιείο.

Μια άγνωστη χρήση του χώρου κατά την Οθωμανική περίοδο των Αθηνών.

Εισαγωγή

Το παρόν άρθρο έχει σκοπό να αναδείξει μια άγνωστη ιστορία σχετικά με την χρήση του Ολυμπιείου για λατρευτικούς σκοπούς από τους μουσουλμάνους (Οθωμανούς Τούρκους, Αιγύπτιους και Αιθίοπες κυρίως) στα χρόνια που η Αθήνα βρισκόταν υπό τον Τούρκικο ζυγό δηλαδή από το 1456 μέχρι το 1833. Την εποχή αυτή οι Έλληνες αποκαλούσαν τους Αιθίοπες που βρίσκονταν στην πόλη τους αράπηδες, από την τουρκική λέξη Arap ή παρωχημένο εκ του Άραψ που σήμαινε τον Άραβα. Παρατηρώντας λοιπόν την λατρευτική τους δραστηριότητα στον χώρο του Ολυμπιείου και την ίδρυση εκεί ενός υπαιθρίου τζαμιού ονόμασαν το μέρος:

το προσκύνημα των Αραπάδων 

Το Ολυμπιείον, μια σύντομη ιστορική αναδρομή του χωρού

Τρισδιάστατη απεικόνιση του Ναού (πηγή)

Το Ολυμπιείον βρίσκεται στη νότια πλευρά του βράχου της Ακρόπολης, ανάμεσα στην Ακρόπολη και τον ποταμό Ιλισσό. Πρόκειται για το ιερό του Ολυμπίου Διός στο οποίο κτίστηκε ένας από τους μεγαλύτερους ναούς του αρχαίου κόσμου που ήταν αφιερωμένος στο Δία. Σύμφωνα με το Βιτρούβιο ήταν ένα από τα πιο φημισμένα δείγματα της αρχιτεκτονικής σε μάρμαρο. Η ίδρυση του ιερού ανάγεται στο μυθικό Δευκαλίωνα. 

Γύρω στο 500 π.Χ. ανεγείρεται ένα τριμερές επίμηκες οικοδόμημα με αυλή στα νότια. Ταυτίζεται με το Δικαστήριο επί Δελφινίω, το οποίο σύμφωνα με την παράδοση είχε ιδρύσει ο Αιγέας. Γύρω στα 450 π.Χ. οικοδομείται ο μεγάλος πώρινος δωρικός περίπτερος ναός (αμφιδίστυλος εν παραστάσι), πιθανόν του Δελφινίου Απόλλωνα, που εγκαταλείπεται τον 3ο μ.Χ. αι. Σύμφωνα με την παράδοση το ιερό του Δελφινίου Απόλλωνα σχετίζεται με το Θησέα.

Η λατρεία στο χώρο αυτό ανάγεται στους προϊστορικούς χρόνους και συνδέεται με χθόνιες θεότητες και ήρωες της αρχαίας Αθήνας. Το 515 π.Χ. άρχισε να κτίζεται από τον Πεισίστρατο το Νεότερο ένας μνημειώδης ναός, που όμως δεν ολοκληρώθηκε εξαιτίας της πτώσης της τυραννίας. Σχεδιάστηκε με βάση τους μεγάλους ναούς της Μικράς Ασίας. Ήταν δωρικού ρυθμού με μέγεθος στυλοβάτη 41μ Χ 108μ. Θα ήταν οκτάστυλος με διπλή σειρά κιόνων στις στενές πλευρές και 21 κίονες στις μακρές. Με την ίδρυση όμως της Δημοκρατίας, θεωρήθηκε ως έργο σύμβολο της τυραννίας και η οικοδόμηση σταμάτησε.

Την οικοδόμηση του ναού, που έμεινε ημιτελής για 400 περίπου χρόνια, συνέχισε το 174 π.Χ. ο Αντίοχος ο Δ΄ ο Επιφανής. Αρχιτέκτονα όρισε τον Ρωμαίο Κοσσούτιο ο οποίος τροποποίησε το αρχικό σχέδιο του κτηρίου. Ο ναός ήταν κορινθιακού ρυθμού. Στις στενές πλευρές θα είχε τρεις σειρές από 8 κίονες ενώ στις μακρές δύο σειρές από 20. Σύνολο θα είχε 104 κίονες. Όμως οι εργασίες σταμάτησαν ξανά με τον θάνατο του Αντίοχου το 164 π.Χ.

Το 86 π.Χ. με την άλωση της Αθήνας από τους Ρωμαίους, ο στρατηγός Σύλλας πήρε στη Ρώμη 2 κίονες από τον μισοτελειωμένο ναό, για να κοσμήσει το ναό του Δία στο Καπιτώλιο. Μια τρίτη προσπάθεια για την κατασκευή του ναού έγινε ανεπιτυχώς από τον Οκταβιανό Αύγουστο, λίγα χρόνια μετά.

Ο ναός τελικά αποπερατώθηκε το 124/125 μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Αδριανό, που ταύτισε τον εαυτό του με το Δία και πήρε τον τίτλο του Ολυμπίου. 

Στο βάθος το Ολυμπιείο. Στην Νότια πλευρά του έξω από τον περίβολο ο Ναός του Δελφινίου Απόλλωνα και το ιερό του Πανελληνίου Διός με τις περιμετρικές στοές. Στην κάτω δεξιά γωνία φαίνεται ο Ιλισσός.

Ο Αδριανός σεβάστηκε πλήρως το αρχικό σχέδιο του Κοσσούτιου διατηρώντας ακόμα και κάποιους από τους κίονες που υπήρχαν από τότε. Οι κολώνες είχαν 17 μέτρα ύψος και διάμετρο 2μ. Γύρω από τον ναό έχτισε έναν περίβολο, περιμετρικά του οποίου στήθηκαν προτομές του, προσφορές από όλες τις πόλεις της Ελλάδας. Στο εσωτερικό του ναού τοποθετήθηκε ένα χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία και ένα του Αδριανού. Σημαντικός παράγων την εποχή στην πόλη των Αθηνών είναι ο Ηρώδης ο γιος του Αττικού.

Στην εποχή του Αδριανού, κατά τον 2ο αι. μ.Χ. ανεγείρεται ρωμαϊκός ναός, δωρικού ρυθμού, μέσα σε τέμενος με κτιστό περίβολο και υπαίθριο βωμό, πιθανόν του Κρόνου και της Ρέας, ρωμαϊκό περιστύλιο ή πανελλήνιο, για τη διεξαγωγή του συνεδρίου του ιερατείου των Πανελλήνων και στο βράχο της Ολυμπίας Γης, υστερορωμαϊκό κτήριο, πιθανόν κατοικία εξέχοντος μέλους του ιερατείου.

Τον 3ο αι. μ.Χ., την εποχή του Ρωμαίου αυτοκράτορα Βαλέριου, οικοδομείται το Βαλεριάνειο τείχος, πιθανόν πάνω στη διαδρομή του κλασικού Θεμιστόκλειου τείχους. Ο ναός ερημώθηκε όταν έπαθε σοβαρές ζημιές από τους Ερούλους το 267 μ.Χ. Τον 4ο και 5ο αι. μ.Χ. αναπτύσσεται εκτός του τείχους εκτεταμένο υστερορωμαϊκό νεκροταφείο. 

Τον 10ο - 12ο αι. μ.Χ. ακμάζει μια εκτενής βυζαντινή συνοικία με οικίες και εργαστήρια, όπως βυρσοδεψεία και ελαιοτριβείο, επάνω στα ερείπια του κλασικού ναού, με μία τουλάχιστον κεντρική οδική αρτηρία, την αποκαλούμενη Αρχαία Οδό.

Στη συνέχεια απετέλεσε λατομείο καθώς το μάρμαρό του χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή ασβέστη. Το 1436 από τους 104 κίονες είχαν απομείνει 21. Στις 27 Απριλίου 1759 ο Τούρκος διοικητής της Αθήνας Τσισδαράκης ανατίναξε έναν ακόμα κίονα για να παρασκευάσει ασβέστη για το τζαμί που κατασκεύαζε. Σήμερα υπάρχουν 16 κίονες. Από αυτούς, ο ένας έπεσε κατά τη διάρκεια μίας καταιγίδας το 1852.

Πίνακας του Dodwell toy 1805 όπου φαίνεται το Ολυμπιείο με τους τρεις κίονες αριστερά.(πηγή)

Φωτογραφία άγνωστου φωτογράφου του 1875 

όπου φαίνεται ο πεσμένος κίονας από την νεροποντή του 1852.

Ανασκαφές στο χώρο του ναού του Δία πραγματοποιήθηκαν από τον E. Penrose από το 1883 έως το 1886 και το 1922 από τον G. Weltet. Η Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία διενέργησε ανασκαφές γύρω από το ναό από το 1886 έως το 1907 ενώ ο Ιωάννης Τραυλός (αρχιτέκτων) στη δεκαετία του 1960. Ο αρχαιολόγος Ιωάννης Θρεψιάδης υπήρξε επίσης ανασκαφέας του αρχαιολογικού χώρου.

Το "προσκύνημα των Αραπάδων" στο Ολυμπιείο

Η Αθήνα κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας αποτελούσε ένα συνονθύλευμα εθνοτήτων όπου οι αρμοδιότητες αλλά και η χωροθέτηση των κατοικιών τους ήταν ευδιάκριτες μεταξύ τους. Στην Αθήνα ζούσαν πέρα από τους Έλληνες και τους Τούρκους, Εβραίοι, Τσιγγάνοι (Τουρκόγυφτοι κυρίως από την Αίγυπτο), Αλβανοί (Τουρκαλβανοί ή Αρβανίτες), διάφοροι Ευρωπαίοι και Αιθίοπες.

Σχέδιο του Τραυλού με την κατανομή των εθνοτήτων στην πόλη των Αθηνών (1821)

Στοιχεία (αρχαιολογικά, εικαστικά και ιστοριογραφικά) μας δείχνουν ότι στην ΝΔ γωνία των ερειπίων του ναού του Ολυμπίου Διός, τουλάχιστον από τον 17ο αιώνα, λειτουργούσε υπαίθριο τζαμί. Οι μόνες κατασκευές του τζαμιού ήταν:

- μια τετράγωνη πλατεία,
- ένας χαμηλός τοίχος που περιέβαλλε την πλατεία,
- μια ελαφρώς πιο υψηλή εξέδρα με βαθμίδες και ημικυκλική εσοχή (μιχράμπ).

Ζωγραφικός πίνακας του Louis Dupré του Ολυμπιείου 

την ώρα της χρήσης του ως υπαίθριο τζαμί.

Ο όρος Μιχράμπ (Αραβικά:محراب) αναφέρεται στην ημικυκλική εσοχή που υπάρχει στο τείχος ενός ισλαμικού τεμένους το οποίο υποδεικνύει την κίμπλα (η κίμπλα είναι η κατεύθυνση προς την Κάαμπα στην Μέκκα κατά την οποία ο μουσουλμάνος πρέπει να στραφεί κατά την διάρκεια της προσευχής). Το τείχος στον οποίο βρίσκεται το Μιχράμπ ονομάζεται ο τείχος της κίμπλα. Ο όρος Μιχράμπ είναι διαφορετικός από τον όρο Μινμπάρ ο οποίος αναφέρεται στην υπερυψωμένη πλατφόρμα (άμβωνας) στην οποία ανεβαίνει ο Ιμάμης και καθοδηγεί την προσευχή.

Μιχράμπ στην Αγία Σοφία, Κωνσταντινούπολη, Τουρκία (πηγή)

Η τετράγωνη πλατεία που αναφέραμε, που προστατευόταν από τον χαμηλό τοιχείο που την περιέβαλλε, ήταν ο τόπος που κάθονταν και προσκυνούσαν οι πιστοί, οπότε, διαπιστώνουμε ότι όφειλε να διατηρείτο πάντοτε καθαρή. Η μόνη κατασκευή που όντως χαρακτήριζε τον χώρο ως τζαμί ήταν το μιχράμπ η ύπαρξη του οποίου ήταν απαραίτητη για την χρήση του χώρου ως λατρευτικού.

Η χρήση του χώρου ως τζαμί ανάγεται τουλάχιστον στον 17ο αιώνα δεδομένου ότι τον αναφέρει στα κείμενα του (1667) ο Τούρκος χρονογράφος και περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή (τουρκ. Evliya Çelebi, 1611 - 1684).

Ο Τραυλός (Πολεοδομική Εξέλιξης των Αθηνών) αναφέρει σχετικά:

Το τζαμί του Ολυμπιείου ομοιάζει πολύ με την αυλήν της οικίας του Προφήτου εις την Μεδίνα, η οποία καθιερώθη υπό του ιδίου ως τόπος προσευχής και απετέλεσε το πρότυπον των Ισλαμικών τζαμιών. Εχρησιμοποείτο δε υπό των Τούρκων ιδίως κατά την εορτήν του Μπαϊραμιού και εκτάκτως εις εποχάς ανομβρίας, οπότε συνηθροίζοντο ενταύθα δια να προσευχηθούν και παρακαλέσουν τον Αλλάχ να βρέξη... Εις το Τζαμί αυτό εξ άλλου προσηύχοντο και οι εν Αθήναις διαμένοντες Αιθίοπες, ονομαζόμενον δια τούτο υπό των Αθηναίων και προσκύνημα των Αραπάδων...

Ο Καμπούρογλου (Ιστορία των Αθηναίων) γράφει για το ίδιο θέμα:

Σε άλλη σελίδα γράφει για τους Αιθίοπες:

Οι Αιθίοπες (Αραπάδες) ήσαν μαύροι δούλοι (σκλάβοι) των Τούρκων. Είχον συνοικισθή δε κατα μοιραίαν σύμπτωσιν κατα το Πελασγικόν, παρά τους πρόποδας της Ακροπόλεως, κρύπτοντες την αθλιότητα αυτών εις καλύβας, εις ερείπια και εις τας οπάς των εκεί βράχων. Υπηρέτουν συνήθως εις τα διάφορα μέγαρα των Αγάδων, ο δε Αγάς όταν έλεγεν: ο Αράπης μου, το έλεγε δια του αυτού τόνου της φωνής δι'ού έλεγε: ο σκύλος μου ή το άτι μου.
Κατά το θέρος οι Αράπηδες διέμενον εις Φάληρον. Κατά την μεταξύ των σημερινών δυο Φαλήρων θέσιν Μεσία, Αράπικα ως εκ τούτου και σήμερον έτι καλουμένην. Εκεί εξαπλούμενοι επί της φλεγούσης ψάμμου της παραλίας συνεκέντρουν τας αμυδράς αλλά γλυκυτάτας αναμνήσεις της πατρίδος των.
Οι Αραπάδες ηγάπων τους χριστιανούς συμπάσχοντες μετ'αυτών εν την κοινή δουλεία. Επίσης και οι Έλληνες όσον ηδύναντο τους επροστάτευον, χωρίς να παύσωσιν εν τούτοις θεωρούντες αυτούς ως όντα μεταξύ ζώου και ανθρώπου.
Και ο Θεός εφάνη κάποτε ότι τους συνεπάθει, διότι κατά την παράδοσιν, ότε ανομβρία δεινή εμάστιζε τας Αθήνας, εδεήθησαν οι Τούρκοι εις τον Μωάμεθ, αλλά δεν έβρεξεν, οι Χριστιανοί εις τον Προφήτην Ηλίας, δεν έβρεξεν επίσης. Εδεήθησαν κατόπιν και οι Μαύροι εις το προσκύνημα των και διαρκούσης της προσευχής των "άνοιξαν οι καταρράκται του ουρανού". Το προσκύνημα των Αραπάδων ήτο εις το Ολυμπιείον, παρά τα ερείπια του Αγίου Ιωάννου στις Κολώνες. Εκεί εν αλλαλαγμοίς επεκαλούντο την κωφεύουσαν δι αυτούς θείαν αντίληψην.

Αξίζει να κρατήσουμε από τα άνω ότι το "προσκύνημα των Αραπάδων" που βρισκόταν στο ναό του Ολυμπίου Διός ήταν υπαίθριο και μια από τις λειτουργίες που ασκούσαν οι Αιθίοπες κυρίως, ήταν η προσευχή για βροχή. Ο Καμπούρογλου μάλιστα τους αποκαλεί και ειδωλολάτρες ακριβώς για αυτόν τον λόγο.

Χάρτης του Τραυλού όπου τοποθετεί στον χάρτη το υπαίθριο τζαμί στο Ολυμπιείο με την ένδειξη: ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΑΡΑΠΑΔΩΝ (κέντρο αριστερά)

Το συγκεκριμένο γεγονός είναι ενδιαφέρον δεδομένου ότι η ίδρυση του ιερού έχει συνδεθεί με τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα και με λατρείες, που χρησιμοποιούσαν πρακτικές θυσιών σε περιόδους ξηρασίας για να έρθει βροχή, πριν ακόμα την οικοδόμηση του μεγαλοπρεπούς ναού που ήταν αφιερωμένος στον Ολύμπιο Δία, τον Δία, θυμίζουμε, τον Θεό του κεραυνού.

_________________________________________________________________________________

Κείμενο - Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Πηγές:

Ιστοσελίδες

1. https://el.wikipedia.org

2. http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2488
3. http://ikee.lib.auth.gr/record/113048/files/KOMINIS.pdf
4. http://athensopenmuseum.com

Βιβλία
1. Πολεοδομική Εξέλιξης των Αθηνών, Ι.Τραυλού, Εκδόσεις Καπόν, 2005
2. Ιστορία των Αθηναίων : Τουρκοκρατία : Περίοδος πρώτη, 1458-1687 / Δημητρίου Γρ. Καμπούρογλου, εκδίδοται υπό Αλεξάνδρου Παπαγεωργίου, Εν Αθήναις: Εκ του τυπογραφείου Α. Παπαγεωργίου, 1889.