Βατραχονήσι Παγκρατίου // Η γέννηση και η ανάπτυξη της σημερινής γειτονιάς του Αγίου Σπυρίδωνα Σταδίου.

Βατραχονήσι Παγκρατίου // 

Η γέννηση και η ανάπτυξη 

της σημερινής γειτονιάς 

του Αγίου Σπυρίδωνα Σταδίου

Εισαγωγή

Αφορμή για το παρόν άρθρο στάθηκε η σύγχυση που δημιουργείται σχετικά με την τοποθεσία της γειτονιάς "Βατραχονήσι" στην Αθήνα. Θέλοντας να συμβάλλουμε στην σχετική συζήτηση μαζέψαμε τους χάρτες μας, τις αεροφωτογραφίες μας και μερικά κείμενα και άρθρα εφημερίδων σχετικά με το Βατραχονήσι και τα παραθέτουμε εδώ, ελπίζοντας να ξεδιαλύνουμε το τοπίο. 

Τα 2 Βατραχονήσια

Η πηγή της σύγχυσης κατά την γνώμη μας είναι η ύπαρξη δυο περιοχών με το ίδιο όνομα. Αφενός η πιο γνωστή περιοχή με το όνομα, η νησίδα του Ιλισσού, πίσω από το Ολυμπιείο και αφετέρου η λιγότερο γνωστή γειτονιά του Παγκρατίου με το ίδιο όνομα, η σημερινή γειτονιά του Αγίου Σπυρίδωνος Σταδίου.

Η οικιστική ανάπτυξη των Αθηνών (1852 - 1937) και η γέννηση της γειτονιάς "Βατραχονήσι"

Η ιστορία της γειτονιάς του Βατραχονησίου ταυτίζεται με την γενικότερη ιστορία των Αθηνών. Όπου υπάρχουν πλάγια κείμενα προέρχονται από σχετική μελέτη, για την οικιστική ανάπτυξη των Αθηνών, για την περίοδο 1870 με 1922, εποχή που γεννήθηκε και αναπτύχθηκε η σχετική γειτονιά. Προέρχονται από κείμενο του Νίκου Ποταμιάνου, Κέντρο και γειτονιές της Αθήνας, 1870-1922.

Η Αθήνα την εποχή της έξωσης του Όθωνα (Ο Όθωνας και η Αμαλία εγκατέλειψαν την Ελλάδα στις 23 Οκτωβρίου 1862 με το αγγλικό πολεμικό Σκύλλα) είχε γύρω στους 40.000 κατοίκους. Την ίδια εποχή οι περιοχές νότια του Ιλισσού ποταμού παραμένουν βοσκότοποι και πλήρως ακατοίκητες με μερικές μόνο εξαιρέσεις κυρίως στην περιοχή του σημερινού Μετς και στην ανατολική πλευρά του Παναθηναϊκού Σταδίου, το οποίο τότε ήταν απλά ένα κοίλωμα στον λόφο του Αρδηττού.

Ακολουθεί ένας πίνακας που δείχνει την αύξηση του πληθυσμού της πόλεως των Αθηνών:

                 Χρονιά             //       Πληθυσμός Αθηνών

1870            //      48.100

1879            //      68.700

1884            //      88.100

1889            //    114.400

1896            //    128.700

1907            //    175.400

1918            //    260.900

1920            //    317.200

1928            //    459.200

Οι ρυθμοί αύξησης του πληθυσμού της ήταν ραγδαίοι τις δεκαετίες του 1870 και 1880 (μέσο ετήσιο ποσοστό αύξησης 5%), οπότε εμφανίζεται η βιομηχανία και εισρέουν στο κράτος κεφάλαια από αστούς της ομογένειας ή με τον δημόσιο δανεισμό. Τα σπίτια αρχίζουν και αυξάνονται στην περιοχή μελέτης μας και αρχίζουν και φαίνονται και στους χάρτες τις εποχής (με κόκκινο γέμισμα):

Την ίδια εποχή η γειτονιά του Βατραχονησίου αρχίζει και σχηματοποιείται και οι ανάγκες οδηγούν στην ανέγερση ενός μικρού ναού αφιερωμένου στον Άγιο Σπυρίδωνα. Σύμφωνα με τα αρχεία του ίδιου ναού σήμερα, πριν την θεμελίωση του νέου το 1903 ο μικρότερος αυτός ναός, ήταν δισυπόστατος και αφιερωμένος σε 2 αγίους: Τον Άγιο Σπυρίδωνα και τον Άγιο Αντώνιο. Σύμφωνα με στοιχεία  από τον Νίκο Ποταμιανό ο ναός του Αγίου Σπυρίδωνος το 1899 προστίθεται στους ευρύχωρους ναούς που χρησιμοποιούνται ως εκλογικά τμήματα.

Οι ρυθμοί επιβραδύνθηκαν τη δεκαετία του 1890, δεκαετία δημοσιονομικής και αγροτικής κρίσης και έναρξης της μετανάστευσης στην Αμερική.

Η υπερατλαντική μετανάστευση γιγαντώνεται τη δεκαετία του 1900, παράλληλα ωστόσο σημειώνεται αξιόλογη οικονομική ανάπτυξη (τόσο στη μεταποίηση όσο και στον χρηματοπιστωτικό τομέα), και ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού της Αθήνας ανακάμπτει, για να πιάσει πάλι τα επίπεδα του 6-7% τις δεκαετίες του 1910 και 1920, χάρη στη σημαντική εσωτερική μετανάστευση και στην έλευση των προσφύγων. 

Η γειτονιά Βατραχονήσι

Όσον αφορά το Βατραχονήσι παραθέτουμε εδώ μερικές πληροφορίες από το chronontoulapo.wordpress.com και το άρθρο του Παύλου Παπανότη, συνταξιούχου εκπαιδευτικού.

Οι κάτοικοί του Βατραχονησίου (200 περίπου οικογένειες το 1895) ήταν κυρίως άνθρωποι των λαϊκών τάξεων. Πολλοί από αυτούς εργάζονταν ως φύλακες του Ζαππείου ή ως κηπουροί στο Βασιλικό Κήπο. 

Εικόνα της συνοικίας στα τέλη του 19ου αιώνα μας δίνει ένας δημοσιογράφος αθηναϊκής εφημερίδας: 

«Διέτρεξα τους λασποβουτηγμένους δρόμους του Βατραχονησίου και εκεί μακράν, όπου δεν υπάρχουν πλέον δρόμοι αλλά πρασινισμένων οικοπέδων ανωμαλία, βόσκουν παντός είδους κατοικίδια ζώα και φύονται ονάκανθοι (= γαϊδουράγκαθα)» 

(ΣΚΡΙΠ, φύλλο της 25ης Νοεμβρίου 1895).

Τα περισσότερα σπίτια της συνοικίας ήταν πλινθόκτιστα. Φυσικά δεν γίνεται λόγος για ρυμοτομικό σχέδιο. Από τις οδούς της δυο μόνον είχαν όνομα (η οδός Βακχυλίδου και η οδός Ησιόδου). Λόγω της γειτνίασής της όμως με το ανάκτορο του διαδόχου (το σημερινό Προεδρικό μέγαρο στην οδό Ηρώδου του Αττικού) είχαν χτιστεί εστιατόρια, καφενεία (όπως αυτό του Νικολάου Πολίτη δίπλα στο Παναθηναϊκό Στάδιο) και άλλα κέντρα, όπου σύχναζαν εύποροι Αθηναίοι.

(εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, φύλλα της 16ης και 17 Νοεμβρίου 1896). 

Η πρόσβαση των κατοίκων του Βατραχονησίου στο κέντρο των Αθηνών εξασφαλιζόταν χάρη στη γέφυρα που ένωνε τις δυο όχθες του Ιλισού, η οποία είχε κατασκευαστεί με δαπάνη του ευεργέτη Ζάππα.

Η γειτνίαση με τον Ιλισό σε συνδυασμό με την αδιαφορία της πολιτείας για τη δημιουργία έργων υποδομής απειλούσαν την υγεία, ακόμη και τη ζωή των κατοίκων της συνοικίας. Το αποκορύφωμα ήταν η καταστροφική πλημμύρα που έγινε στις 14 Νοεμβρίου 1896. Λόγω ισχυρής βροχόπτωσης ο ποταμός υπερχείλισε, με αποτέλεσμα να πνιγούν πολλοί άνθρωποι και να καταρρεύσουν σπίτια. Ανάλογη πλημμύρα έγινε το Νοέμβριο του 1899.

Ο ενοριακός ναός του Αγίου Σπυρίδωνα Σταδίου (πρώην Βατραχονησίου)

Αναλυτική έρευνα σχετικά με την ιστορία του ναού καθώς και των προγενέστερων στην ίδια θέση έχουμε παρουσιάσει στο σχετικό (και πρώτο) άρθρο του blog μας: Ναός Σταυρωμένου Πέτρου Παγκρατίου. 

Για την λειτουργία της ενορίας του Αγίου Σπυρίδωνος Βατραχονησίου μας βεβαιώνει και το Β.Δ. από 16.4.1912 καθώς και το Φ.Ε.Κ. 120/τ. Α´/20.4.1912,  όπου αναφέρει τα περί ορισμού των ενοριών της πόλεως Αθηνών, των κωμοπόλεων χωρίων και προαστίων του δήμου Αθηναίων. Στο εν λόγω ΦΕΚ αναφέρεται η ίδρυση της ενορίας του Αγίου Σπυρίδωνος Βατραχονησίου.

Εδώ παρουσιάζουμε την σύνοψη της ιστορίας του χώρου:

1. Κάποια στιγμή στην αρχαιότητα χτίζεται ένας μαρμάρινος ναός στην περιοχή (στον λόφο του Αγίου Σπυρίδωνα) με ψηφιδωτό δάπεδο

2. Πιθανόν τον 5ο αιώνα μ.Χ. ο ναός μετατρέπεται σε χριστιανική εκκλησία

3. Τον 17ο αιώνα ο ναός σώζεται ακόμα σε καλή σχετικά κατάσταση και είναι αφιερωμένος στον Άγιο Πέτρο (πιθανόν λόγω της ύπαρξης εικόνας ή αγιογραφίας με την σταύρωση του δόθηκε εσφαλμένα η ονομασία Σταύρωσις Πέτρου στον ναό)

4. Κάποια στιγμή ανάμεσα στο 1676 και 1745 ο μαρμάρινος ναός καταστρέφεται σχεδόν ολοκληρωτικά και στην θέση του χτίζεται, χρησιμοποιώντας μερικά υλικά του ένας νέος χριστιανικός ναός. Πιθανή ύπαρξη νεκροταφείου στον χώρο.

5. Ανάμεσα στα 1750 και 1800 ο ναός εγκαταλείπεται τελείως και αρχίζει και γκρεμίζεται

6. Στις αρχές του 19ου αιώνα ο ναός χρησιμεύει ως τόπος φυγής λεπρών ανθρώπων.

7. Το 1870 ο ναός είναι πλήρως εγκαταλελειμμένος και μισογκρεμισμένος.

8. Γύρω στο 1880 στα θεμέλια του χτίζεται ο "μικρός" Άγιος Σπυρίδων.

9. Το 1903 ο "μικρός" Άγιος Σπυρίδων γκρεμίζεται και στην θέση του αρχίζει να χτίζεται ο νέος και μεγαλύτερος Άγιος Σπυρίδων

10. Το 1912 ο Άγιος Σπυρίδων γίνεται έδρα της ενορίας του Βατραχονησίου.

11. Κάποια στιγμή, πιθανόν μετά τον Β' Π.Π. ο ναός παίρνει την σημερινή του ονομασία: Άγιος Σπυρίδων Σταδίου.

Η ιστορία της περιοχής από το 1923 μέχρι το 1937.

Την σχετική περίοδο η οικιστική ανάπτυξη της περιοχής υπήρξε ραγδαία, καθότι αφήχθησαν και οι πρόσφυγες από τον Πόντο και την Μικρά Ασία. Η γειτονιά του Βατραχονησίου, αυτόνομη μέχρι τότε, ενοποιείται με το Παγκράτι και από τότε αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της συνοικίας.

Ο Ιλισσός παραμένει ανοιχτός και η εξυπηρέτηση των κατοίκων γίνεται με την γέφυρα στην προέκταση της οδού Αγίου Σπυρίδωνος.

Η γειτνίαση με το κέντρο, η γενικότερη ομορφιά και ηρεμία της περιοχής προσελκύουν πολύ κόσμο, που σιγά σιγά χτίζει τα σπίτια του σε έναν ήδη ρυμοτομημένο χώρο και το Παγκράτι που ξέρουμε όλοι σήμερα αρχίζει και παίρνει την μορφή του.

Επίλογος

Ευελπιστούμε να βοηθήσαμε τους αναγνώστες μας, στο να ξέρουν που βρίσκεται το Βατραχονήσι και φυσικά αναμένουμε κάθε πληροφορία σχετική με την ιστορία της περιοχής. 

Σχετικά άρθρα με το Παγκράτι μπορείτε να βρείτε πατώντας εδώ.

Σχετικά με το βατραχονήσι του Ιλισσού μπορείτε να διαβάσετε σχετικά με την πορεία του υπόγειου Ιλισσού, στο ύψος του Ολυμπιείου.

_________________________________________________________________________________

Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Β. Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Κόκκινος Θησέας, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Πηγές:
Οι πηγές αναφέρονται μέσα στο κείμενο και πάνω στις φωτογραφίες.