Ιερά Οδός // Οδοιπορικό στα ίχνη του αρχαίου ιερού δρόμου από την Ιερά Πύλη στον Κεραμεικό μέχρι τα Προπύλαια του τελεστηρίου της Ελευσίνας.

Ιερά Οδός.

Ο δρόμος προς την Ελευσίνα.

Οδοιπορικό στα ίχνη του αρχαίου ιερού δρόμου 

από τον Κεραμεικό (Ιερά Πύλη) 

μέχρι την Ελευσίνα (Μεγάλα Προπύλαια)

Γιὰ ἐκεῖνο πιὰ τὸ δείλι,

σὰν ἄρρωστος, καιρό, ποὺ πρωτοβγαίνει

ν᾿ ἀρμέξει ζωὴ ἀπ᾿ τὸν ἔξω κόσμον, ἤμουν

περπατητὴς μοναχικὸς στὸ δρόμο

ποὺ ξεκινᾶ ἀπὸ τὴν Ἀθήνα κ᾿ ἔχει

σημάδι του ἱερὸ τὴν Ἐλευσίνα.

Τί ἦταν γιὰ μένα αὐτὸς ὁ δρόμος πάντα

σὰ δρόμος τῆς Ψυχῆς.

Ιερά Οδός, Άγγελος Σικελιανός

Εισαγωγή

Ο δρόμος που ένωνε την πόλη των Αθηνών με την Ελευσίνα συμβόλιζε την ένωση του άστεως με το σημαντικότατο ιερό των Ελευσινίων Μυστηρίων. (σελ.15)* Η πορεία από την Αθήνα προς την Ελευσίνα είχε μήκος περίπου 19 χιλιόμετρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά την αρχαιότητα κάθε δρόμος που ένωνε μια πόλη με ένα μεγάλο περιφερειακό ιερό έπαιρνε την ονομασία «ιερά οδός». Από επιγραφές και αρχαία ορόσημα γνωρίζουμε ότι η επίσημη ονομασία της Αθηναϊκής Ιεράς Οδού ήταν «Ελευσινιακή». (σελ.15) Στο παρόν άρθρο πραγματοποιούμε ένα τοπογραφικό και φωτογραφικό οδοιπορικό από την αρχή της οδού, στην Ιερά Πύλη στον Κεραμεικό, μέχρι το τέλος της, στα προπύλαια του ιερού Ελευσινιακού τελεστηρίου, ανιχνεύοντας τα σύγχρονα κατάλοιπα, όπου έχουν βρεθεί, του πιο ιερού δρόμου των Αθηνών, της Ελευσινιακής Οδού.

* Τα κείμενα στο παρόν άρθρο με πλάγια γράμματα, προέρχονται αυτούσια από την εξαιρετική έκδοση του Δήμου Αιγάλεω "Ιερά Οδός, αναζητώντας το ίχνος" της αρχαιολόγου Αναστασίας Λερίου. Εντός παρενθέσεων βρίσκεται ο αριθμός της σελίδας του εν λόγω βιβλίου από όπου αντλήθηκε το κείμενο.

Ιστορία οδού

Η ύπαρξη της Οδού σχετίζεται άμεσα με την ανάπτυξη του οικισμού της Ελευσίνας και της λατρείας της Θεάς Δήμητρας και Κόρης, οπότε και παραθέτουμε συνοπτικά την ιστορία του οικισμού της Ελευσίνας αρχικά και μια μικρή αναφορά στα Μυστήρια στην συνέχεια.


Ιστορία Ελευσίνας και Ιεράς Οδού // Από το 2800 έως το 1100 π.Χ.

Λίγα όστρακα καθώς και μια κωνική φιάλη που βρίσκεται στο Μουσείο, ανάγονται σε χρόνους προγενέστερους του 2000 π.Χ. και αποδεικνύουν ότι ο λόφος της Ελευσίνας κατοικείται από τότε, πιθανόν και από το 2800 π.Χ. όπως βεβαίωσε και η αρχαιολογική σκαπάνη. Ο πολιτισμός της Ελευσίνας που ακολουθεί, μοιάζει με τον σύγχρονο πολιτισμό του Ορχομενού, της Ασίνης, του Κοράκου, του Λιανοκλαδίου και αναπτύχθηκε από τις ίδιες φυλές. Μια φωτιά φαίνεται ότι κατάστρεψε τον τελευταίο συνοικισμό της περιόδου, όπου ακολουθήθηκε από την ίδρυση νέου συνοικισμού στη νότια πλαγιά και στην κορυφή του λόφου. Στο τέλος αυτής της εποχής ο συνοικισμός εξαπλώνεται σε όλη την έκταση της βορειοανατολικής πλευράς του λόφου. Ο Κελεός και ο Εύμολπος, Ελευσινιακές προσωπικότητες που ίδρυσαν τη λατρεία της θεάς Δήμητρας, είναι σύγχρονοι του Ερεχθέως (δεύτερο μισό του 15ου π.Χ. αιώνα). 

Ο Κελεός, πιο συγκεκριμένα, εμφανίζεται ως ο πρώτος (αρχαιότερος) από τους 4 μυθικούς βασιλιάδες της Ελευσίνας που αναφέρονται στον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα. Τον αναφέρει ο Πλούταρχος ως τον πρώτο που κατασκεύασε Πρυτανείο. Ο Κελεός απέκτησε μεγάλη φήμη όταν, μαζί με τη σύζυγό του Μετάνειρα και τις κόρες τους Καλλιδίκη, Καλλιθόη, Κλεισιδίκη και Δημώ, υποδέχθηκε την περιπλανώμενη θεά Δήμητρα και τη φιλοξένησε στο σπίτι τους. Η Δήμητρα ήταν μεταμορφωμένη σε ηλικιωμένη θνητή γυναίκα.

Κατά την παράδοση πατέρας του Κελεού ήταν ο αυτόχθονας Ελευσίνας ή ο Ράρος. Αδελφός του Κελεού ήταν ο Δύσαυλος. Ο Κελεός, εκτός από τις παραπάνω 4 κόρες, είχε και δύο γιους: τον Δημοφώντα και τον Τριπτόλεμο. Σε ανταπόδοση για τη φιλοξενία, η Δήμητρα δίδαξε στον Κελεό τα μυστήρια της λατρείας της, που αργότερα έγιναν τα γνωστά «Ελευσίνια Μυστήρια», και τον επέλεξε για να του δώσει για πρώτη φορά το αξίωμα του ιερέως της.

Για το πρόσωπο του Ευμόλπου υπάρχουν πολυάριθμες παραδόσεις. Αναφέρεται ως γιος του θεού Ποσειδώνα και της Χιόνης, εγγονός του Βορέου και της Ωρειθυίας. Σύμφωνα με άλλη παράδοση, ήταν γηγενής Ελευσίνιος βοσκός και στην Ελευσίνα συναντήθηκε με τη θεά Δήμητρα, ενώ ορισμένοι υποστηρίζουν ότι αυτός ήταν και ο ιδρυτής των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Ο Εύμολπος εξάγνισε και τον Ηρακλή για τον φόνο των Κενταύρων. Σε άλλη παράδοση, είχε και άλλο γιο, τον Κήρυκα, που έγινε ο γενάρχης των Κηρύκων, οι οποίοι είχαν την επίβλεψη των μυούμενων στα Μυστήρια. Κάποιες συγκεχυμένες παραδόσεις εμφανίζουν τον Κήρυκα ως πατέρα του Ευμόλπου και τον Εύμολπο ως πατέρα του Μουσαίου, ενώ άλλες θέλουν τον Εύμολπο γιο της Δηιόπης και εγγονό του Τριπτολέμου. Τέλος, αναφέρεται ως γιος του Ευμόλπου ο Ιμμάραδος.

Τοπική λατρεία γυναικείας θεότητας σχετικής με τη βλάστηση των σιτηρών μαρτυρείται ήδη από τα Μυκηναϊκά χρόνια στην περιοχή ενώ η λατρεία της Δήμητρας στην Ελευσίνα ανάγεται στην εποχή του Κελεού, όπως αναφέραμε. Η Ιερά Ελευσινιακή Οδός υποθέτουμε πως διαμορφώθηκε αυτή την περίοδο (1600-1100 π.Χ.) από κατοίκους των Αθηνών που ήθελαν να φτάσουν στον σημαντικό οικισμό της Ελευσίνας, αλλά και αντιστρόφως. 

Τα Ελευσίνια Μυστήρια σχετίζονταν και με τη μυθολογία αναφορικά με την αρπαγή της Περσεφόνης, κόρης της θεάς Δήμητρας, από τον Άδη και τον ακόλουθο αγώνα που κατέβαλε η θεά της βλάστησης και της γεωργίας, προκειμένου να ξαναβρεί το παιδί της. Οι τελετές αυτές πραγματοποιούνταν για να τιμηθεί η θεά Δήμητρα, αλλά είχαν να κάνουν και με την επιλογή και μύηση πιστών στη λατρεία της. Πριν ξεκινήσει η κατήχησή τους, οι υποψήφιοι πιστοί δεσμεύονταν με όρκο να κρατήσουν μυστικά τα όσα θα έβλεπαν και θα άκουγαν κατά τη διάρκεια των τελετουργιών. Για τον λόγο αυτό οι πληροφορίες που διαθέτουμε σήμερα σχετικά με το περιεχόμενό τους είναι ελάχιστες και περιορίζονται στις εξωτερικές, φανερές πράξεις των τελετών.

Ιστορία Ελευσίνας και Ιεράς Οδού // Από το 1100 έως το 700 π.Χ.

Στην περίοδο που ακολουθεί, δηλαδή στην Πρωτογεωμετρική εποχή (1100 - 900 π.Χ.) παρατηρείται στην Ελευσίνα, όπως εξάλλου και στην υπόλοιπη Ελλάδα, μια δραματική μείωση του πληθυσμού, ως συνέπεια της θρυλούμενης «Καθόδου των Ηρακλείδων», δηλαδή των Δωριέων. Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου  παρά την καταστροφή του οικισμού, αυτός δεν ερημώνεται τελείως. Η λατρεία της Δήμητρας διατηρείται ανέπαφη. 

Κατά τη Γεωμετρική (8ος - 7ος αιώνας π.Χ.) η ανάπτυξη του οικισμού είναι έντονη, όπως τεκμαίρεται από τον αριθμό και την κτέριση των τάφων του «Δυτικού Νεκροταφείου» αλλά και του «Νότιου Νεκροταφείου» που ερευνήθηκε στους πρόποδες του λόφου, προς την πλευρά της θάλασσας. Ο οικισμός κατοικείται κανονικά και η λατρεία της θεάς εξακολουθεί να τελείται στο ιερό της. Ο 8ος αιώνας π.Χ. έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί καθιερώνεται επίσημα η λατρεία της Δήμητρας και ο Πανελλήνιος χαρακτήρας των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Το Μυκηναϊκό μέγαρο αφιερώνεται εξ ολοκλήρου στη θεά, ενώ η οικογένεια των Ευμολπιδών (ιερέων της θεάς) εγκαθίσταται σε κτίσματα 100 μέτρα Νότια από το χώρο της "Ιεράς Οικίας".

Γύρω στα μέσα του 8ου αιώνα, όταν οι εορτασμοί και οι θυσίες στην Ελευσίνα καθιερώθηκαν επίσημα βάσει δελφικού χρησμού, η πορεία της Ιεράς Οδού πρέπει να είχε παγιωθεί σε μεγάλο βαθμό. 

Ιστορία Ελευσίνας και Ιεράς Οδού // Από το 700 έως το 500 π.Χ.

Στους χρόνους του Σόλωνα (περ. 639 - 559 π.Χ.) η Ελευσίνα έχει ήδη καταληφθεί από τους Αθηναίους και ακολουθεί πλέον την τύχη της πόλης των Αθηνών. Η "Ιερά Οικία" είχε καταστραφεί από τον 7ο π.Χ. αιώνα, αλλά η λατρεία της θεάς συνεχίζεται. Ίσως να επανέκτησε την ελευθερία της περίπου το 632 π.Χ., όταν ο Κύλων προσπάθησε να επιβάλλει τυραννία. 

Κατά το δεύτερο ήμισυ του 6ου αιώνα, δηλαδή επί του τυράννου Πεισίστρατου (605-527 π.Χ.) και των γιων του, η Ελευσίνα προσαρτήθηκε οριστικά στο Αθηναϊκό κράτος και το ιερό λαμπρύνθηκε με νέα κτίσματα και προβλήθηκε σε πανελλήνιο επίπεδο. Κατά την περίοδο αυτή οι Αθηναίοι παγίωσαν την κυριαρχία τους, επέκτειναν τα όρια του τείχους, διαμόρφωσαν το τελεστήριο, ενώ τα Μυστήρια καθιερώθηκαν σαν επίσημη Αθηναϊκή εορτή.

Στο τελευταίο τέταρτο του 6ου αι. π.Χ., γεννήθηκε στην Ελευσίνα ο μεγάλος τραγικός ποιητής Αισχύλος (525-456 π.Χ.). Την ίδια περίοδο με τη δημοκρατική μεταρρύθμιση του Κλεισθένη (508-504 π.Χ.) και τη διοικητική διαίρεση της πόλεως-κράτους των Αθηνών σε δέκα φυλές, η Ελευσίνα εντάσσεται στην Ιπποθοωντίδα και αποτελεί έκτοτε έναν από τους δήμους της φυλής αυτής.

Ιστορία Ελευσίνας και Ιεράς Οδού // Κλασική περίοδος

Ο θρίαμβος της ναυμαχίας της Σαλαμίνας (480), βρήκε την Ελευσίνα σε ερείπια. Οι Πέρσες έκαψαν, γκρέμισαν, κατέστρεψαν τα ιερά των θεών και τα σπίτια των κατοίκων. Ο Κίμων ήταν πιθανότατα το πρόσωπο που διέθεσε χρήματα για την ανοικοδόμηση του ιερού, μεταξύ του 479 π.Χ. και του 461 που εξοστρακίστηκε. 

Η συμβολή του Περικλή στο μεγαλείο της Ελευσίνας ήταν ανάλογη με την οικοδομική δραστηριότητα στην Ακρόπολη των Αθηνών. Ο Ικτίνος ο αρχιτέκτονας του Παρθενώνα ανέλαβε τα σχέδια του ιερού της Δήμητρας. 

Τότε ολοκληρώθηκε και η διαμόρφωση της Ιεράς Οδού, που μέσω πολλαπλών επισκευών παρέμεινε σε χρήση καθ’ όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας. Η αρχαία Ιερά Οδός των Αθηνών πλαισιώθηκε από διάφορα θρησκευτικά μνημεία, τα οποία σχετίζονταν κυρίως με την ελευσινιακή πομπή, και πολυάριθμα νεκροταφεία και ταφικά μνημεία. Η συνήθεια των Αθηναίων να θάβουν τους νεκρούς εκτός των τειχών σχετίζεται με παλαιό νόμο που απαγόρευε την ίδρυση νεκροταφείων σε κατοικημένες περιοχές και που τέθηκε ξανά σε ισχύ αμέσως μετά την οικοδόμηση του Θεμιστόκλειου τείχους (478 π.Χ.). Για τα νεκροταφεία, λοιπόν, επιλέγονταν κοντινές περιοχές γύρω από την πόλη, ώστε οι συγγενείς των νεκρών να μπορούν να μεταβαίνουν εκεί με ευκολία για τις απαραίτητες τελετουργίες και προσφορές. Επιπλέον, οι Αθηναίοι επιθυμούσαν οι τάφοι τους, ιδίως οι πιο μνημειώδεις,να βρίσκονται σε κοινή θέα, σε περιοχές με αυξημένη κίνηση και κατά μήκος πολυσύχναστων δρόμων.

Έτσι, θα μπορούσαν όλοι να αντιληφθούν το πόσο τιμήθηκε ο νεκρός από την οικογένειά του, αλλά και την οικονομική επιφάνεια της τελευταίας. Υπό το πρίσμα αυτό, είναι αυτονόητο ότι οι περιοχές κατά μήκος της πολυσύχναστης Ιεράς Οδού αποτέλεσαν ιδιαίτερα δημοφιλείς τόπους ταφής, χειροπιαστή απόδειξη για αυτό αποτελούν τα πολυάριθμα ταφικά μνημεία, που έχουν ανασκαφεί.

Περί Μυστηρίων // Τα Μικρά Μυστήρια

Στα Κλασικά χρόνια τα Μεγάλα Μυστήρια τελούνταν κάθε φθινόπωρο. Εκτός από αυτά υπήρχαν και τα Μικρά ή Εν Άγραις Μυστήρια, που πραγματοποιούνταν σε ετήσια βάση στις αρχές της άνοιξης, δηλαδή κατά τον μήνα Ανθεστηριώνα του αττικού ημερολογίου. Τα Μικρά Μυστήρια αποτελούσαν το πρώτο στάδιο μύησης και διεξάγονταν στην ανατολική όχθη του Ιλισσού, σε θέση γνωστή ως Άγρα ή Άγραι. Κατά τη διάρκεια των Μικρών Μυστηρίων οι ιερείς προετοίμαζαν τους υποψήφιους μύστες με τελετουργικούς καθαρμούς στα νερά του Ιλισσού, προκειμένου να δεχτούν τη μύηση στα Μεγάλα Μυστήρια. Τα τελευταία διαρκούσαν εννέα ημέρες. (σελ. 28)

Περί Μυστηρίων // Τα Μεγάλα Μυστήρια

Μέρα 1η

Τα Μεγάλα Μυστήρια ξεκινούσαν στις 14 του μήνα Βοηδρομιώνα (μεταξύ Σεπτεμβρίου και Οκτωβρίου) με θυσίες που τελούνταν στην εσχάρα και τους βωμούς της Δήμητρας και της Κόρης στην Ελευσίνα («προθύματα»). (σελ. 29)

Ημέρα 2η

Κατόπιν, σχηματιζόταν πομπή με επικεφαλής το ελευσινιακό ιερατείο πλαισιωμένο από τιμητική φρουρά, η οποία μετέφερε στην Αθήνα μέσω της Ιεράς Οδού τα ιερά αντικείμενα της Δήμητρας σε ειδικό κιβώτιο. Τα αντικείμενα αυτά, που φυλάσσονταν στην Ελευσίνα όλο τον χρόνο και δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς περιλάμβαναν, τοποθετούνταν στο εν Άστει Ελευσίνιον. Κατά τη διάρκεια αυτής της πομπής η Ιερά Οδός ήταν στρωμένη με καρπούς και λουλούδια. (σελ. 29)

Ημέρα 3η

Την επόμενη ημέρα, ο ιεροκήρυκας κήρυττε επισήμως στην Ποικίλη Στοά την έναρξη των εορτασμών στην Αθήνα («πρόρρησις»). Καλούνταν να συμμετάσχουν όλοι όσοι επιθυμούσαν, εκτός από αυτούς που είχαν διαπράξει φόνο, ήταν ιερόσυλοι ή δεν μιλούσαν Ελληνικά. Οι τελετές περιλάμβαναν καθαρμούς στη θάλασσα του Φαλήρου ή του Πειραιά, θυσίες χοιριδίων και προσφορές στο εν Άστει Ελευσίνιον. (σελ. 29)

Ημέρα 4η

Στις 17 του Βοηδρομιώνα οι υποψήφιοι μύστες ξεκινούσαν για την Ελευσίνα στην οποία έφταναν μέσω της Ιεράς Οδού, ενώ οι παλαιοί μύστες της θεάς παρέμεναν στην Αθήνα και συνέχιζαν τους τελετουργικούς εορτασμούς. (σελ. 29)

Ημέρα 5η

Κατά την πέμπτη ημέρα των Μεγάλων Μυστηρίων, τα ιερά αντικείμενα της Δήμητρας επέστρεφαν στην Ελευσίνα συνοδευόμενα από πολυπληθή πομπή πιστών που είχαν ήδη μυηθεί στη λατρεία της Δήμητρας. Με επικεφαλής το ελευσινιακό ιερατείο που μετέφερε τα ιερά κιβώτια, η πομπή ξεκινούσε από το εν Άστει Ελευσίνιον, ακολουθούσε την οδό των Παναθηναίων, διέσχιζε την Αγορά και τον Κεραμεικό και έφτανε στην περιοχή του Διπύλου, της μνημειώδους πύλης στο δυτικό τμήμα των αθηναϊκών τειχών. Εκεί πιθανότατα βρισκόταν και το Ιακχείο, δηλαδή το ιερό του θεού Ίακχου, πάρεδρου της Δήμητρας και της Κόρης. Από το Ιακχείο οι μύστες παραλάμβαναν το στεφανωμένο ξόανο του Ίακχου, το τοποθετούσαν σε άρμα στην κορυφή της πομπής και έμπαιναν στην Ιερά Οδό με κατεύθυνση προς την Ελευσίνα. 

Η διαδρομή περνούσε μέσα από αγρούς και καλλιεργημένα χωράφια, τον Ελαιώνα και δροσερές δασώδεις εκτάσεις, ενώ ιερά και εντυπωσιακά ταφικά μνημεία κοσμούσαν τις παρυφές της Ιεράς Οδού. Σε κάποια από τα παρόδια ιερά οι πιστοί της Δήμητρας έκαναν στάσεις για να ξεκουραστούν ή να τελέσουν ιερουργίες ή προσφορές σχετιζόμενες με τα Μυστήρια. Τέτοια ορόσημα υπήρξαν το ιερό της Δήμητρας και Κόρης στον Βοτανικό, όπου συλλατρεύονταν η Αθηνά Μορία και ο Ποσειδών Φυτάλμιος, ο ναός του Δαφναίου Απόλλωνα, στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα η μονή Δαφνίου, το ιερό της Αφροδίτης στον οικισμό Αφαία, οι λίμνες των Ρειτών, όπου σήμερα βρίσκεται η λίμνη Κουμουνδούρου.

Για τα ορόσημα αυτά, καθώς και για τα μνημεία που κοσμούσαν την Ιερά Οδό σχεδόν καθ’ όλο το μήκος της θα ακολουθήσουν λεπτομέρειες παρακάτω. Η μεγαλοπρεπής πομπή κατέληγε στην εξωτερική αυλή του ελευσινιακού ιερού, όπου την υποδέχονταν οι ιερείς, καθώς και οι αμύητοι, που είχαν φτάσει στην Ελευσίνα δύο ημέρες νωρίτερα. Ολονύχτιοι χοροί προς τιμήν της Δήμητρας λάμβαναν χώρα στο Καλλίχορο φρέαρ. (σελ. 29-31)

Ημέρα 6η

Την επομένη ξεκινούσε στο Τελεστήριο το δεύτερο στάδιο της μύησης. Το περιεχόμενο των τελετουργιών παραμένει άγνωστο και πρέπει να περιλάμβανε ένα είδος αναπαράστασης («δρώμενα»), πιθανόν της αρπαγής της Κόρης, ενώ ακούγονταν μυστικιστικές φράσεις («λεγόμενα») και κάποια ιερά αντικείμενα φανερώνονταν («δεικνύμενα»). (σελ. 31)

Ημέρα 7η 

Στις 21 Βοηδρομιώνα λάμβανε χώρα η «εποπτεία», το τρίτο και τελευταίο στάδιο της μύησης στην ελευσινιακή λατρεία. Σε αυτό μπορούσαν να πάρουν μέρος πιστοί, οι οποίοι είχαν μυηθεί πριν από έναν τουλάχιστον χρόνο. (σελ. 31)

Ημέρα 8η

Την επομένη τελούνταν οι «πλημοχόαι», σπονδές προς τιμήν των νεκρών. (σελ. 31)

Ημέρα 9η 

Στις 23 Βοηδρομιώνα οι μύστες επέστρεφαν στην Αθήνα γαληνεμένοι, έχοντας εξασφαλίσει μια ευτυχισμένη μεταθανάτια ζωή. Αυτό γινόταν και πάλι μέσω της Ιεράς Οδού, αλλά αυτή τη φορά δεν υπήρχε οργανωμένη πομπή. (σελ. 31)

Ιστορία Ελευσίνας και Ιεράς Οδού // Ελληνιστική περίοδος

Ο θάνατος του Μ. Αλεξάνδρου και οι πόλεμοι των Διαδόχων χαρακτηρίζουν το τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα και την αρχή της λεγόμενης Ελληνιστικής Περιόδου. Μακεδονικές φρουρές έχουν εγκατασταθεί στην Ελευσίνα. Στις αρχές του 3ου αιώνα χτίστηκε οχυρωματικό τείχος, ένα μέρος του οποίου σώζεται στο βόρειο άκρο του λόφου. Στα ίδια χρόνια ανήκει και το φρούριο στην κορυφή του δυτικού λόφου. Πάνω στα θεμέλιά του υψώθηκε ο φράγκικος πύργος, χαρακτηριστικό σημάδι της Ελευσίνας, ως τα τελευταία χρόνια.

Ιστορία Ελευσίνας και Ιεράς Οδού // Ρωμαϊκή εποχή

Η λατρεία της Δήμητρας εξαπλώνεται και στους Ρωμαίους πολίτες. Το ιερό της Δήμητρας και της Κόρης περιβλήθηκε με την αίγλη αγιασμένου τόπου, μοναδικού στον κόσμο. Το κυριότερο γεγονός κατά την εποχή αυτή είναι η μερική καταστροφή του ιερού, το 170 μ.Χ. από τις ορδές των βαρβάρων Κοστοβώκων, που κατοικούσαν στα βόρεια της Δακίας. Το 124 μ.Χ. μυήθηκε στα Ελευσίνια Μυστήρια ο Αδριανός. Εκείνη την εποχή τοποθετείται και η κατασκευή της γέφυρας στον Ελευσινιακό Κηφισό. Σημαντικό έργο του ίδιου Ρωμαίου αυτοκράτορα είναι η κατασκευή του Αδριάνειου Υδραγωγείου, που ξεκινούσε από τις πηγές της Φυλής και κατέληγε στο Ιερό της Δήμητρας. Το Ιερό ακολούθησε τις τύχες της Αθήνας μέχρι την καταστροφή που έφεραν οι ορδές του Αλάριχου το 395 μ.Χ. 

Ιστορία Ελευσίνας και Ιεράς Οδού // Βυζάντιο - Τουρκοκρατία

Με τη σταδιακή επικράτηση του Χριστιανισμού σε συνδυασμό με τα αυστηρότατα διατάγματα εναντίον των εθνικών που εξέδωσαν οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ., τα ιερά της Ελευσίνας παρήκμασαν. (σελ. 17)

Παρ όλ' αυτά η χρήση της Ιεράς Οδού συνεχίστηκε επί πολλούς αιώνες ακόμη, καθώς ο δρόμος εξυπηρετούσε την επικοινωνία του οικισμού της Ελευσίνας και των γύρω χωριών με την Αθήνα. Επιπλέον, ήταν η κύρια οδική αρτηρία στην οποία κατέληγαν οι δρόμοι από την Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα. (σελ. 17)

Ιστορία Ελευσίνας και Ιεράς Οδού // 19ος αιώνας - σήμερα

Κατά τον 19ο αιώνα πολλά τμήματα της αρχαίας οδού ήταν ορατά ή ακόμα και σε χρήση, αρκετές φορές επισκευασμένα στα νεότερα χρόνια. Η Ιερά Οδός παρέμεινε ο κύριος δρόμος μετάβασης από την Αθήνα στη δυτική Αττική έως τον Νοέμβριο του 1962, όταν παραδόθηκε η ταχείας κυκλοφορίας Εθνική Οδός Αθηνών - Κορίνθου, γνωστή και ως Λεωφόρος Καβάλας ή Αθηνών. Στο 11ο χιλιόμετρό της, δηλαδή στο ύψος της μονής Δαφνίου, αυτή η ταχείας κυκλοφορίας λεωφόρος συναντά την Ιερά Οδό και συνεχίζει ακολουθώντας χονδρικά την πορεία του αρχαίου δρόμου. Όσον αφορά το τμήμα της Ιεράς Οδού πριν από τη συμβολή με την Εθνική Οδό Αθηνών-Κορίνθου, παρέμεινε στα χνάρια περίπου της αρχαίας διαδρομής, με πολλά τμήματα της να έρχονται στο φως κυρίως στην βόρεια πλευρά του σύγχρονου οδικού άξονα. (σελ. 17-18)

Οδοιπορικό στα ίχνη της αρχαίας οδού

Προκειμένου να γνωρίσουμε τα αρχαιολογικά μνημεία που εντοπίζονται κατά μήκος της Ιεράς Οδού, θα ακολουθήσουμε τη διαδρομή που έκαναν οι πιστοί της Δήμητρας, όταν μετέβαιναν στην Ελευσίνα. Πρόκειται για την ίδια πορεία που έκανε λίγο πριν από τα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ. ο περιηγητής Παυσανίας, προκειμένου να πάει από την Αθήνα στο ελευσινιακό ιερό. Επιλέξαμε την αφήγηση του Παυσανία ως βάση για την περιήγησή μας κατά μήκος της Ιεράς Οδού, διότι περιέχει μια πληρέστατη περιγραφή της Αθήνας και των περιχώρων κατά τον 2ο αιώνα, όταν η πόλη διατηρούσε ακόμη σε καλή κατάσταση όλα τα λαμπρά μνημεία της Κλασικής εποχής. Επιπλέον, απολαμβάνοντας την εύνοια ηγεμόνων και βαθύπλουτων θαυμαστών λόγω του ένδοξου παρελθόντος της, είχε κοσμηθεί με πολυτελή κτήρια κατά την περίοδο από τον 2ο αιώνα π.Χ. μέχρι την εποχή του Παυσανία. Όλα αυτά ο ακούραστος περιηγητής τα κατέγραψε με μεθοδικότητα και αξιοθαύμαστη ακρίβεια. (σελ. 37)

Αφετηρία: Κεραμεικός // Ιερά Πύλη

Τμήματα της Ιεράς Οδού έχουν ανασκαφεί εντός των ορίων του αρχαιολογικού χώρου του Κεραμεικού, στα βορειοδυτικά της Ιερής Πύλης. Μερικά μέτρα δυτικά της συμβολής της οδού Πειραιώς με τη σύγχρονη Ιερά Οδό αποκαλύφθηκαν μέρη του αρχαίου οδοστρώματος με τρία διαδοχικά επίπεδα, τα οποία χρονολογούνται στην Κλασική περίοδο. (σελ. 21)

Το τμήμα της αρχαίας Ιεράς Οδού που έχει αποκαλυφθεί σε αυτό το σημείο, ουσιαστικά η αφετηρία του δρόμου, φτάνει τα 8,3 μέτρα σε πλάτος. Πρόκειται για το φαρδύτερο τμήμα της Ιεράς Οδού, καθώς πουθενά σε ολόκληρη την πορεία της μέχρι την Ελευσίνα δεν έχει ανασκαφεί κομμάτι του δρόμου που να ξεπερνά τα 5,8 μέτρα σε πλάτος. Είναι αυτονόητο ότι το αυξημένο πλάτος εξυπηρετούσε τη συγκέντρωση του μεγάλου πλήθους των πιστών, πριν από την έναρξη της πορείας. (σελ. 39-40)

Ο Παυσανίας ξεκίνησε την πορεία του προς την Ελευσίνα από το Δίπυλο, τη μεγάλη πύλη στη δυτική πλευρά του αθηναϊκού τείχους, δίπλα στο νεκροταφείο του Κεραμεικού, η οποία μέχρι τα τέλη του 4ου  αιώνα ήταν γνωστή και ως «Θριάσιαι» ή «Κεραμεικού Πύλαι». Στο σημείο αυτό κατέληγαν οι δρόμοι από τον Πειραιά, την Ελευσίνα, την Ακαδημία αλλά και την Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα και τη Θεσσαλία. Το Δίπυλο αποτελούσε, ουσιαστικά, την κύρια είσοδο στην πόλη των Αθηνών όχι μόνο στα Ρωμαϊκά χρόνια αλλά και κατά τους Κλασικούς και Ελληνιστικούς χρόνους. (σελ. 39)

Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινιστεί ότι η Ιερά Οδός δεν κατέληγε ακριβώς στο Δίπυλο, αλλά στην Ιερά Πύλη, που βρισκόταν 60 μέτρα νοτιότερα και εντοπίζεται στα όρια του αρχαιολογικού χώρου του Κεραμεικού. Η ονομασία της προέκυψε από τον συσχετισμό της με την Ιερά Οδό και τις εορταστικές εκδηλώσεις που λάμβαναν χώρα εκεί στο πλαίσιο των Μεγάλων Μυστηρίων. Από εδώ ξεκινούσε η μεγάλη πομπή που μετέφερε τα ιερά της Δήμητρας πίσω στο ιερό της Ελευσίνας. Έτσι, κάθε φθινόπωρο πολυάριθμοι πιστοί συγκεντρώνονταν στον χώρο ανάμεσα στο Δίπυλο και την Ιερή Πύλη, όπου υπήρχε και ειδικό κτήριο για την οργάνωση επίσημων πομπών, το Πομπείο. (σελ. 39)

Η πομπή, γνωστή ως «Ίακχος» ή «Πομπή», είχε επικεφαλής το ξόανο του θεού Ίακχου, ιερό του οποίου αναφέρει ο Παυσανίας στα ανατολικά της Ιερής Πύλης. Βέβαια, είναι πολύ πιθανό οι πολυάριθμοι μύστες των Ελευσινίων να χρησιμοποιούσαν και τη μεγαλύτερη πύλη του Διπύλου. Περνούσαν τις πύλες και συγκεντρώνονταν έξω από τα τείχη, στον χώρο όπου βρίσκεται σήμερα η συμβολή της οδού Πειραιώς με τη σύγχρονη Ιερά Οδό. Από εκεί ξεκινούσαν την τελετουργική πορεία τους προς την Ελευσίνα. (σελ. 39)

Βγαίνοντας, λοιπόν, από το Δίπυλο το πρώτο μνημείο που αντίκρισε ο Παυσανίας ήταν ο τάφος του Ανθεμόκριτου και του Μολοττού. Ο Ανθεμόκριτος τάφηκε λίγο πριν από τον Πελοποννησιακό πόλεμο σε μεγάλο κυκλικό ταφικό περίβολο, ο οποίος έχει εντοπιστεί μπροστά στην Ιερή Πύλη, στο βόρειο κράσπεδο της Ιεράς Οδού. Αντίθετα, ο τάφος του Μολοττού δεν έχει αποκαλυφθεί. Γνωρίζουμε ότι ο Μολοττός έζησε κατά τον 4ο και ο Κηφισόδωρος κατά το β΄ ήμισυ του 3ου αιώνα. Ο τάφος του τελευταίου εντοπίστηκε πολύ πιο νότια από το σημείο που αναφέρει ο Παυσανίας, στη νότια πλευρά της οδού των Τάφων, στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού. (σελ. 43-45)

Η Ιερά Πύλη δεν αναφέρεται καθόλου από τον Παυσανία. Για την ακρίβεια, η μόνη Αθηναϊκή πύλη που αναφέρεται στα κείμενα του περιηγητή είναι το Δίπυλο. Αυτό οφείλεται κατά πάσα πιθανότητα στο γεγονός ότι το Δίπυλο ήταν η μόνη πύλη της κλασικής οχύρωσης που είχε διατηρηθεί σε καλή κατάσταση μέχρι τα χρόνια του Παυσανία. Φαίνεται πως οι Αθηναίοι το συντηρούσαν και το εξωράιζαν συστηματικά λόγω της μνημειακής μορφής του. Οι υπόλοιπες πύλες είχαν καταργηθεί, είχαν αντικατασταθεί ή είχαν κατασκευαστεί εκ νέου στο πλαίσιο της ανέγερσης εκτεταμένου τείχους από τον αυτοκράτορα Αδριανό (76-138) γύρω στο 125 μ.Χ. Πάντως, είναι βέβαιο ότι η Ιερή Πύλη χρησιμοποιούνταν κανονικά στα χρόνια του Παυσανία. (σελ. 40)

Εκτός από τα πολυάριθμα ταφικά μνημεία, οι γερμανικές ανασκαφές στον χώρο, έχουν φέρει στο φως και την κοίτη του πανάρχαιου ποταμού Ηριδανού, ο οποίος διασχίζει τον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού από νοτιοανατολικά προς βορειοδυτικά ρέοντας παράλληλα και πολύ κοντά με την Ιερά Οδό. (σελ. 45)

Από Πειραιώς έως Κωνσταντινουπόλεως

Εκτεταμένο νεκροταφείο έχει εντοπιστεί και στη συμβολή της σύγχρονης Ιεράς Οδού με την Πειραιώς. Στο σημείο αυτό ανασκάφηκαν γύρω στις εκατόν πενήντα ταφές που χρονολογούνται από τα Αρχαϊκά χρόνια έως και τον 1ο αιώνα μ.Χ. Το νεκροταφείο περιλαμβάνει κεραμοσκεπείς τάφους, που αποτελούν και τον συνηθέστερο τύπο, καύσεις και πυρές, ταφές σε λάρνακες, λαξευτούς τάφους - ορύγματα και έναν κτιστό τάφο. Επίσης, στον χώρο εντοπίστηκε κτιστό ταφικό μνημειακό οικοδόμημα των τελών του 5ου - αρχών του 4ου αιώνα, καθώς και κατάλοιπα υστερορωμαϊκού κτηρίου. (σελ. 47)

Η ανασκαφή της νεκρόπολης αυτής, ουσιαστικά επέκτασης του νεκροταφείου του Κεραμεικού προς τα δυτικά, συνεχίστηκε με την ευκαιρία των έργων για την κατασκευή του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου Αθηνών. Στο φως ήρθαν 1.190 ταφές, που χρονολογούνται στη μακρά περίοδο από τα Πρώιμα Αρχαϊκά έως τα Ρωμαϊκά χρόνια. Αυτές σχετίζονταν με λακκοειδείς, καλυβίτες και κεραμοσκεπείς τάφους, λάρνακες, πυρές κ.ά. Στον ίδιο χώρο υπήρχαν και ομαδικές ταφές, η μία εκ των οποίων περιλαμβάνει πάνω από 150 άτομα και κτερίσματα που χρονολογούνται γύρω στο 430 π.Χ. Οι ανασκαφείς την έχουν συσχετίσει με τον τρομερό λοιμό που ενέσκυψε στην Αθήνα το 430/29 και το 427/6 π.Χ. Επιπλέον, ευρήματα σχετικά με την παραγωγή κεραμικών αγγείων υποδεικνύουν τη λειτουργία στην περιοχή σημαντικού αριθμού κεραμικών εργαστηρίων κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. (σελ. 47-48)

Επιπλέον, εκτεταμένο παρόδιο νεκροταφείο ανασκάφηκε κατά μήκος της σύγχρονης Ιεράς Οδού κοντά στη συμβολή της με την οδό Ιάκχου στο πλαίσιο των έργων για την κατασκευή του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου Αθηνών. Εδώ βρέθηκε ταφικός περίβολος Ρωμαϊκής εποχής, στο εσωτερικό του οποίου ανασκάφηκαν 79 τάφοι. Οι ανασκαφείς τοποθετούν την αρχαία Ιερά Οδό, κανένα τμήμα της οποίας δεν αποκαλύφθηκε στο σημείο αυτό, μερικά μέτρα βορείως της νεκρόπολης. (σελ. 48)

Η περιοχή Σκίρον καθώς και ο ομώνυμος χείμαρρος πιθανότατα βρίσκονταν λίγο πριν από τη διασταύρωση της σημερινής ομώνυμης οδού με τη λεωφόρο Κωνσταντινουπόλεως. Εδώ ξεκινούσε ο μεγάλος ελαιώνας της πεδιάδας του Κηφισού, που απλωνόταν έως το Αιγάλεω. Στη θέση αυτή λάμβανε χώρα η ετήσια γιορτή Σκίρα ή Σκιροφόρια, η οποία αποσκοπούσε στην ευλογία της σοδειάς από τις θεότητες της βλάστησης. Οι τελετουργίες πραγματοποιούνταν τη δωδέκατη ημέρα του Σκιροφοριώνα, δηλαδή γύρω στα τέλη του Ιουνίου, και περιλάμβαναν πομπή από την Ακρόπολη έως το Σκίρον. Επικεφαλής ήταν οι ιερείς του Απόλλωνα και του Ηλίου και η ιέρεια της Αθηνάς, που μετέφεραν ιερά αντικείμενα γνωστά ως «Σκίρα». (σελ. 49)

Τμήμα Γεωπονικής Σχολής

Στον χώρο που τοποθετείται ο αρχαίος δήμος Λακιαδών, δηλαδή από την ευρύτερη περιοχή της διασταύρωσης της σύγχρονης Ιεράς Οδού με τη λεωφόρο Κωνσταντινουπόλεως έως τη Γεωπονική Σχολή, έχουν εντοπιστεί πολλαπλά τμήματα του αρχαίου δρόμου σε συσχετισμό με εκτεταμένες νεκρόπολεις που χρονολογούνται από τις αρχές του 7ου αιώνα έως τα Ρωμαϊκά χρόνια. Το πλάτος της Ιεράς Οδού στις θέσεις αυτές έφτανε τα πέντε μέτρα. Σε κάποια από τα ανασκαμμένα τμήματα διαπιστώθηκαν πέντε έως οκτώ διαδοχικά οδοστρώματα, τα οποία υποδείκνυαν συνεχή χρήση έως τον 2ο αιώνα μ.Χ. (σελ. 21-22)

Στο ύψος της Γεωπονικής Σχολής ανασκάφηκε μεγάλο τμήμα της Ιεράς Οδού στις έρευνες που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο των έργων για την κατασκευή της υπόγειας διάβασης. Στο σημείο αυτό ο δρόμος έχει κατεύθυνση βορειοδυτικά-νοτιοανατολικά και το πλάτος του έχει υπολογιστεί στα πέντε μέτρα. Διακρίθηκαν έντεκα οδοστρώματα καθώς και τα αντίστοιχα αναλήμματα που μαρτυρούν τη χρήση του δρόμου από τα τέλη του 6ου αιώνα έως και τα χρόνια της Τουρκοκρατίας με μία διακοπή από το δεύτερο μισό του 4ου έως και τα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ. Υποθέτουμε ότι στην υπό εξέταση περιοχή ο δρόμος είχε μετατοπιστεί ελαφρά κατά το διάστημα αυτό. Επιπλέον, στα τέλη του 18ου αιώνα θα πρέπει να είχε δημιουργηθεί κάποια παράκαμψη στην αρχαία πορεία του δρόμου. Το αρχαιότερο οδόστρωμα εντοπίστηκε σε βάθος 3,75-3,57 μέτρων. (σελ. 22)

Εδώ ο Παυσανίας αντίκρισε:

Μετά το μνημείο του Κηφισοδώρου είναι θαμμένος ο Ηλιόδωρος Άλις, ζωγραφική εικόνα του μπορεί κανείς να δει στο μεγάλο ναό της Αθηνάς. Επίσης είναι θαμμένος αυτού και ο Θεμιστοκλής, γιος του Πολιάρχου, τρίτος απόγονος του Θεμιστοκλή, ο οποίος έκανε τη ναυμαχία κατά του Ξέρξη και των Μήδων.

[…].

Προχωρώντας λίγο συναντά κανείς το τέμενος του ήρωα Λακίου, από τον οποίο έχει το όνομα ο δήμος Λακιάδες, και το μνημείο του Νικοκλή από τον Τάραντα, ο οποίος δοξάστηκε πιο πολύ από όλους τους κιθαρωδούς.

Τα ταφικά μνημεία που αναφέρονται στο παραπάνω απόσπασμα δεν έχουν εντοπιστεί ακόμα. 

Η «Ελιά του Πλάτωνα»

Το πότε ακριβώς δημιουργήθηκε ο Ελαιώνας παραμένει άγνωστο. Γνωρίζουμε ότι στις αρχές του 6ου αιώνα ο νομοθέτης Σόλων θέσπισε νόμους σχετικά με την προστασία της ελιάς, καθώς και το εμπόριο ελαιολάδου. Η εξάπλωση της καλλιέργειας της ελιάς στην Αττική αποδίδεται στα μέτρα που έλαβε ο Πεισίστρατος το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα. (σελ. 35)

Κάπως έτσι πρέπει να δημιουργήθηκε ο περίφημος Ελαιώνας, το ιερό δάσος των Αθηνών. Οι πολυάριθμες επιθέσεις που δέχτηκε η πόλη των Αθηνών κατά τη διάρκεια της αρχαιότητας επηρέασαν σαφώς τον Ελαιώνα, παρόλο που οι Αθηναίοι φρόντιζαν συστηματικά τη συντήρησή του. Οι πιο βαριές ζημιές που προκλήθηκαν στα ελαιόδεντρα προέκυψαν από τις καταστροφικές επιθέσεις του Ρωμαίου στρατηγού Σύλλα το 86 π.Χ. και των Ερούλων το 267 μ.Χ. (σελ. 35-36)

Η γηραιότατη ελιά, που μέχρι τη δεκαετία του 1970 στεκόταν σε περίβολο επί της σύγχρονης Ιεράς Οδού στο ύψος της Γεωπονικής Σχολής, έχει αναχθεί στα χρόνια του Περικλή. Ήταν γνωστή ως «Ελιά του Πλάτωνα». Η ηρωική «Ελιά του Πλάτωνα» δέχτηκε ισχυρότατο πλήγμα από αστικό λεωφορείο το 1976, πράγμα που οδήγησε στην αποκόλληση του κορμού της, ο οποίος σήμερα φυλάσσεται σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο στην Γεωπονική Σχολή (επισκέψιμη στο κτίριο της Πρυτανείας). (σελ. 36)

"Βραδυνή" 08-10-1976 Ανακάλυψη: Lino Ventura

Η σημερινή της κατάσταση, σε ειδικό χώρο στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο.

Τμήμα αρχαϊκού Κηφισού // Στάση ΜΕΤΡΟ "Ελαιώνας"

Συνεχίζοντας την πορεία του προς τα δυτικά, ο Παυσανίας βρήκε βωμό αφιερωμένο στον Ζέφυρο και ιερό της Δήμητρας: (σελ. 50)

"Υπάρχει επίσης βωμός του Ζεφύρου και ιερό της Δήμητρας και της Κόρης, όπου τιμώνται μαζί και η Αθηνά και ο Ποσειδών. Στο μέρος αυτό λένε πως ο Φύταλος είχε φιλοξενήσει στο σπίτι του τη Δήμητρα και πως η θεά του έδωσε σε αντάλλαγμα το δέντρο της συκιάς· αυτό μαρτυρείται από το επίγραμμα που υπάρχει στον τάφο του Φυτάλου:

εδώ ο ήρωας ηγεμόνας Φύταλος δέχτηκε κάποτε τη σεβαστή Δήμητρα, όταν για πρώτη φορά φανέρωσε το οπωροφόρο δέντρο που το γένος των ανθρώπων ονομάζει ιερή συκιά· από τότε η γενιά του Φυτάλου πήρε τιμή αγέραστη"

Με την ευκαιρία των έργων για την επέκταση της Γραμμής 3 του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου Αθηνών στο φρέαρ «Προφήτης Δανιήλ», ανασκάφηκαν δύο επάλληλα οδοστρώματα κατασκευασμένα από ποτάμιους λίθους, τα οποία ανάγονται στη Γεωμετρική εποχή. Τμήματα του προϊστορικού προγόνου της Ιεράς Οδού εντοπίστηκαν δυτικότερα, κοντά στη σύγχρονη κοίτη του Κηφισού, σε φρέαρ που διανοίχτηκε στην οδό Κνωσού. Οι ανασκαφείς τοποθετούν την πορεία του προϊστορικού δρόμου αρκετά βορειότερα της Ιεράς Οδού των Κλασικών χρόνων και υποστηρίζουν ότι μετακινούνταν σταδιακά προς τα νότια. Τέλος, ένα ακόμα κομμάτι του αρχαίου δρόμου, η χρήση του οποίου ανάγεται στη μακρά περίοδο από τα Κλασικά έως τα Ρωμαϊκά χρόνια, αποκαλύφθηκε κατά τη διάνοιξη του δυτικού φρέατος εξαερισμού του σταθμού «Ελαιώνας». (σελ. 22)

Στο φρέαρ του «Προφήτη Δανιήλ» στη δυτική πλευρά του σκάμματος το λιθόστρωτο οδόστρωμα παραβιάστηκε από στρογγυλής διατομής αποθέτη (λάκκο) διαμέτρου 3 μέτρων περίπου. Από το εσωτερικό του περισυνελέγησαν κεραμίδες οροφής, δύο κεφαλές αρχαϊκών ειδωλίων και πολλοί ελευσινιακοί κέρνοι. Το είδος των αγγείων (ελευσινιακοί κέρνοι, που σχετίζονται κυρίως με τη λατρεία της Δήμητρας) καθώς και τα υπόλοιπα προϊόντα του αποθέτη, μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για αποθέτη κάποιου ιερού. Ο Παυσανίας, όπως παραθέσαμε, αναφέρει την ύπαρξη ιερού στην ευρύτερη περιοχή, όπου συλλατρεύονταν η Δήμητρα και η Κόρη μαζί με την Αθηνά Μορία και τον Ποσειδώνα Φυτάλμιο. Σ’ αυτό τον χώρο στάθμευε η πομπή των Μυστών κατά την επάνοδο από την Ελευσίνα και ανασυγκροτείτο για να μπει στην πόλη. Από το είδος των ευρημάτων που συγκεντρώθηκαν από τον αποθέτη και τη χρονολόγησή τους προκύπτει ότι το ιερό που πρέπει να βρίσκεται στην εγγύς περιοχή, είχε χρήση από τα Αρχαϊκά έως τα Ύστερα Κλασικά χρόνια. (σελ. 54)

Στην περιοχή ανακαλύφθηκε επίσης εκτεταμένο νεκροταφείο του 6ου και 5ου αιώνα π.Χ. 

Το σημείο αυτού του βαρυσήμαντου αυτού αρχαιολογικού χώρου, επιβεβαιώθηκε στα ογκώδη βιβλία των μεταγενέστερων Γάλλων περιηγητών της Ιεράς Οδού όπως ο Ανριό (1853) και ο Λενορμάν (1864), λίγα χρόνια μετά την τουρκοκρατία. Γράφει ο Λενορμάν στην «Μονογραφία της Ιεράς Οδού»:

Αφού διασχίζουμε ένα ανεπαίσθητο ρέμα που δημιουργείται από μία παράκαμψη του Κηφισού, φθάνουμε στον οικισμό του Άγιου Σάββα. 

Τρεις οικίες στην μέση του δρόμου και μία εκκλησία (παρεκκλήσι κατά τον Hanriot 1853) αφιερωμένη στον Άγιο Δημήτριο συνθέτουν αυτόν τον οικισμό, στον οποίο οι Αθηναίοι πηγαίνουν συχνά τις Κυριακές και τις εορτές. Η εκκλησία όπως συμβαίνει συχνά στην Ελλάδα, καταλαμβάνει φανερά την τοποθεσία ενός αρχαίου ναού. Τον χώρο ενός αρχαίου θρησκευτικού οικοδομήματος. Δεν υπάρχει, τρόπος του λέγειν, ούτε μία πέτρα που δεν έχει μαζευτεί από την αρχαία τοιχοποιία. Εντός των τοίχων έχουν ενσωματωθεί τα θραύσματα μίας στήλης από πεντελικό μάρμαρο, διακοσμημένης στην βάση της με επαναλαμβανόμενη παράσταση αποχαιρετισμού μιας γυναίκας στον άνδρα της …

Στην άκρη του δρόμου, εμπρός από το σπίτι που βρίσκεται στο ιερό της εκκλησίας φαινόταν πέρυσι ο ακρωτηριασμένος κορμός ενός αγάλματος γυναίκας αρχαϊκού ρυθμού, σε λευκό μάρμαρο, ντυμένο με φόρεμα αρχαϊκό με πολλές πτυχές …

Το ίχνος μίας τεράστιας δοκού κολλημένης στο εσωτερικό μέρος του εμπρόσθιο του αγάλματος μοιάζει να δείχνει πως η γυναίκα κρατούσε μπροστά της ένα καλάθι. Μία μορφή εντελώς ανάλογη και τεμαχισμένη υπάρχει στο Βρετανικό Μουσείο, ανάμεσα στα Ελγίνεια Μάρμαρα …

Η Εκκλησία του Αγίου Δημητρίου όπως οι Gell, Dodwell, Kruse, Leake και M. Hanriot το έχουν αναγνωρίσει πριν από εμένα, διαδέχθηκε τον ναό που ήταν αφιερωμένος στην Δήμητρα την Κόρη, τον Ποσειδώνα και την Αθηνά, που ο Παυσανίας προσδιορίζει αμέσως μετά τον βωμό του Ζεφύρου. Κατά την αντικατάσταση των αρχαίων όρων με χριστιανικούς, οι δεκάδες των ναών στην Ελλάδα ο Άγιος Δημήτριος χάρις στην ομοιότητα του ονόματός του, συχνά πήρε την θέση της Δήμητρας …

To δένδρο που θεωρείτο το παρακλάδι της συκιάς γεννημένο από την Δήμητρα φαινόταν στην πραγματικότητα στο μέρος αυτό και ήταν το αντικείμενο ιδιαίτερων τιμών, όπως η ελιά της Αθηνάς στο Ερεχθείο και η άμπελος γεννημένη από τον Βάκχο στην Ικαρία. Η θέση που καταλάμβανε μπορεί να προσδιοριστεί με βεβαιότητα. Πρέπει να βρισκόταν μπροστά από τον Ναό προς την Ιερά Οδό, στην άκρη του πηγαδιού, του οποίου τα κατώτερο μέρος είναι αρχαίας κατασκευής και το νερό την πότιζε. 

Ύψος γέφυρας γεφυρισμών

Στην ευρύτερη περιοχή του αρχαίου Κηφισού, η κοίτη του οποίου, όπως προαναφέρθηκε, βρισκόταν σε αρκετή απόσταση ανατολικότερα της σημερινής, ανατολικά του σταθμού «Ελαιώνας» ανασκάφηκε το «ανατολικό φρέαρ εξαερισμού», έργο συνδεόμενο με τον συγκεκριμένο σταθμό, όπου αποκαλύφθηκαν τρία «βάθρα θεμελίωσης» της γέφυρας του αρχαίου Κηφισού με προσανατολισμό ΒΝ. Καθένα απ’ αυτά είναι κτισμένο με τρεις σειρές από ορθογώνιους μαργαϊκούς ασβεστόλιθους των ίδιων περίπου διαστάσεων. Σώζονται σε ύψος τεσσάρων δόμων και φέρουν στην όψη τους έντονα τα σημάδια διάβρωσης από τη δράση του ποταμού. Όπως διαπιστώνεται από όλη την επίχωση (άμμος και χαλίκι), είναι βέβαιο ότι η κοίτη του ποταμού εκτεινόταν και έξω από τον ανασκαφικό χώρο. Πιστεύεται ότι υπήρχαν και άλλα «βάθρα θεμελίωσης» προς τα ανατολικά και προς τα δυτικά και οπωσδήποτε τα «ακρόβαθρα», διότι, όπως διαπιστώνεται από την κατασκευή των αποκαλυφθέντων, κανένα δεν εμφανίζει κατασκευαστικά στοιχεία που να υποδηλώνουν την επαφή της γέφυρας με την παρακείμενη ακτή. (σελ. 57)

Από Εθνική Οδό έως ΜΕΤΡΟ "Αιγάλεω"
Στο ύψος που η Ιερά Οδός διασχίζει τον σύγχρονο Κηφισό ο Παυσανίας αναφέρει:

"Στο δρόμο είναι χτισμένος και ένας ναός, όχι μεγάλος, που λέγεται του Κυαμίτου· δεν είμαι σε θέση να πω με βεβαιότητα, αν αυτός είναι που έσπειρε πρώτος κουκιά ή αν ονόμασαν έτσι κάποιον ήρωα, γιατί την εύρεση των κουκιών δεν ήταν δυνατόν να την αναγάγουν στη Δήμητρα· όποιος είδε την τελετή της Ελευσίνας ή διάβασε τα λεγόμενα Ορφικά ποιήματα καταλαβαίνει τι λέω."

Η θέση του ναΐσκου του Κυαμίτου ταυτίζεται με το σημείο όπου διασταυρώνεται η Ιερά Οδός με την οδό Προύσσης στο Αιγάλεω. Εκεί υπάρχει σήμερα μικρή εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο τον Διασορίτη. Πρόκειται για μονόκλιτο ορθογώνιο εκκλησάκι που κτίστηκε κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα, αν όχι νωρίτερα. Ο Σωτηρίου αναφέρει ότι είχε διαστάσεις 5,07x8,68 μέτρα και το εσωτερικό του διέσωζε τοιχογραφίες του 18ου αιώνα. Κατά τα τελευταία χρόνια, ο ναός του Αγίου Γεωργίου έχει ανακαινιστεί πλήρως. Έτσι, η κάτοψή του έχει διαφοροποιηθεί, το αρχαίο οικοδομικό υλικό δεν είναι πλέον φανερό καθώς οι τοίχοι έχουν επιχρισθεί, ενώ οι τοιχογραφίες έχουν καλυφθεί από σύγχρονες. (σελ. 69)

Το όνομα του Κυαμίτου προκύπτει από τη λέξη «κύαμοι», που σήμαινε τα κουκιά. Ο Παυσανίας αποφεύγει να μας εξηγήσει τον λόγο για τον οποίο η κατανάλωση κουκιών ήταν απαγορευμένη για τους λάτρεις της Δήμητρας. Εκτός από τους μύστες των Ελευσινίων, η αποχή από τα κουκιά ίσχυε και για τους Πυθαγόρειους και τους Ορφικούς. Πάντως, φαίνεται ότι στα δυτικά του Κηφισού τα ελαιόδεντρα αραίωναν σχετικά και υπήρχε χώρος για περιβόλια, όπου καλλιεργούνταν διάφορα λαχανικά. Η καλλιέργεια κυάμων ώθησε τους νεότερους ερευνητές να συσχετίσουν την περιοχή με τον ήρωα Κυαμίτη. (σελ. 69-70)

Αμέσως μετά τον ναό του Κυαμίτου, ο Παυσανίας αναφέρει το ταφικό μνημείο κάποιου Ρόδιου που μετοίκησε στην Αθήνα, καθώς και το μνημείο που κατασκεύασε ο Μακεδόνας Άρπαλος. Το δεύτερο, για το οποίο θα μιλήσουμε αναλυτικά παρακάτω, εντοπίζεται κατά κοινή ομολογία κοντά στον λόφο του Προφήτη Ηλία στο Χαϊδάρι. Τα στοιχεία σχετικά με το μνημείο του Ρόδιου είναι αρκετά ασαφή, ώστε να εντοπιστεί. Πάντως ο εν λόγω Ρόδιος έχει ταυτιστεί με τον Ξενοκλή, ο οποίος κατασκεύασε την αρχαία γέφυρα του Κηφισού. Ο Ξενοκλής καταγόταν από τη Λίνδο και είχε μετοικήσει στην Αθήνα. Πιθανότατα,είχε ενταφιαστεί κάπου κοντά στην όχθη του Κηφισού. (σελ. 70) Πριν όμως θα κάνουμε μια στάση στο «Αιγάλεω». 

Στο σταθμό «Αιγάλεω», αποκαλύφθηκε τμήμα της αρχαίας Ιεράς Οδού και του παρόδιου νεκροταφείου εκατέρωθέν της. Η Ιερά Οδός αποκαλύφθηκε σε μήκος 20,70 μέτρα και πλάτος 5,30 μέτρα, με κατεύθυνση Α-Δ, σχεδόν παράλληλα με τη σημερινή οδό. Ενώ σε παλαιότερες σωστικές ανασκαφές η Ιερά Οδός έχει αποκαλυφθεί πολύ αποσπασματικά, στην ανασκαφή της πλατείας Εσταυρωμένου αποκαλύφθηκε σε όλο της το πλάτος και σε τόσο μεγάλο μήκος. (σελ. 59)

Ορίζεται από δύο αναλημματικούς τοίχους που σώζονται αποσπασματικά, κτισμένους με ανισομεγέθεις ασβεστολιθικές πέτρες μετρίου μεγέθους που εδράζονται στον φυσικό βράχο. Αποκαλύφθηκαν πέντε επάλληλα οδοστρώματα κατασκευασμένα είτε με σκληρό πατημένο χώμα και χαλίκι είτε με μεγάλες λειασμένες πέτρες ή και λιθόστρωτο από μικρότερες. Το πέμπτο και παλαιότερο οδόστρωμα το αποτελεί η λειασμένη επιφάνεια της βραχοκιμηλιάς, πάνω στην οποία διασώθηκαν και ίχνη τροχών αμάξης. Η κατασκευή της οδού είναι περίπου η ίδια στα τμήματα που έχει αποκαλυφθεί, όπως άλλωστε είναι και ο συνήθης τρόπος κατασκευής των αρχαίων δρόμων με τα αναλήμματα (τους δύο τοίχους που τους όριζαν εκατέρωθεν) και τα οδοστρώματα. Το πλάτος της, όπου έχει εντοπιστεί, δεν ξεπερνά τα 5,80 μέτρα. (σελ. 59)

Τμήμα Δρομοκαΐτιου

Ευμέγεθες και ιδιαίτερα αντιπροσωπευτικό τμήμα της αρχαίας Ιεράς Οδού, μήκους 44 μέτρων, έχει ανασκαφεί μπροστά από το 9ο Δημοτικό Σχολείο Χαϊδαρίου, στη συμβολή της σημερινής Ιεράς Οδού με την οδό Κολοκοτρώνη και προς τα δυτικά. Τα αναλήμματα του δρόμου είναι κατασκευασμένα από κροκαλοπαγείς λίθους μεγάλου μεγέθους ή ασβεστολιθικές πέτρες και εδράζονται στον φυσικό βράχο σε βάθος που κατά τόπους φτάνει τα 1,48 μέτρα. Διακρίνονται τρία οδοστρώματα: το κατώτερο αποτελείται από τη λειασμένη επιφάνεια του φυσικού βράχου, όπου οι μικρές λακκούβες έχουν γεμιστεί με πατημένο κιμηλόχωμα. Το μεσαίο οδόστρωμα αποτελείται από παχύ στρώμα πατημένου κιμηλοχώματος με μικρές πέτρες. Το ανώτερο οδόστρωμα είναι λιθόστρωτο πλάτους 0,20 μέτρων. Μεταξύ των τριών οδοστρωμάτων μεσολαβούν λεπτότερα στρώματα από άμμο εμπλουτισμένη με ψιλό χαλίκι. Γύρω στα 47 μέτρα δυτικότερα, έχει ανασκαφεί τμήμα της Ιεράς Οδού μήκους 23,5 μέτρων, από το οποίο σώζεται μόνο το βόρειο ανάλημμα του δρόμου. Μικρότερα τμήματα του αρχαίου δρόμου έχουν εντοπιστεί και προς τα ανατολικά, εντός των ορίων του σύγχρονου Δήμου Χαϊδαρίου, μέσα στο Δρομοκαΐτειο.

Στο τμήμα της Ιεράς Οδού, στην συμβολή με την οδό Σαχτούρη, απέναντι από την είσοδο του Δρομοκαΐτειου Ψυχιατρείου, δηλαδή κατά μήκος του βόρειου κράσπεδου, ανασκάφηκαν δύο μεγάλοι ταφικοί περίβολοι, καθώς και ένα βάθρο ταφικού μνημείου. Ο πρώτος περίβολος έχει ορθογώνιο σχήμα και διαστάσεις 21,4x14,75 μέτρα. Οι τοίχοι του είναι κτισμένοι κατά το ισοδομικό σύστημα από κροκαλοπαγείς ορθογώνιους ογκόλιθους τοποθετημένους κατευθείαν στον φυσικό βράχο (κιμηλιά). Στο εσωτερικό του περιβόλου αποκαλύφθηκαν επτά λακκοειδείς τάφοι λαξευμένοι στον βράχο. Καθώς και οι επτά είχαν συληθεί, ελάχιστα κινητά ευρήματα εντοπίστηκαν. Αυτά περιλαμβάνουν κυρίως κεραμική που χρονολογείται στα τέλη του 4ου - αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. Σε πέντε τάφους εντοπίστηκαν ίχνη πυράς. Λόγω των μεγάλων διαστάσεών του, οι ανασκαφείς πιστεύουν ότι ο περίβολος περιλάμβανε περισσότερους τάφους. (σελ. 76)

Εκτός από τους λακκοειδείς τάφους που αναφέρθηκαν παραπάνω, έχουν εντοπιστεί και δεκαέξι ακανόνιστα ορύγματα. Κάποια από αυτά πιστεύεται ότι ανήκαν σε λακκοειδείς τάφους. Επιπλέον, ταφές θα πρέπει να υπήρχαν και σε επιφανειακές επιχώσεις που διαβρώθηκαν και αφαιρέθηκαν με τον χρόνο, εξαιτίας της μεγάλης υψομετρικής διαφοράς μεταξύ του περιβόλου και του επιπέδου της σύγχρονης Ιεράς Οδού. Ο περίβολος βρίσκεται 3,48 μέτρα ψηλότερα από το σύγχρονο οδόστρωμα. (σελ. 76)

Ύψος Μονής Δαφνίου

Το πιο εντυπωσιακό ταφικό μνημείο στην περιοχή του Χαϊδαρίου ήταν αναμφίβολα το κενοτάφιο που κατασκεύασε ο Μακεδόνας Άρπαλος προς τιμήν της λατρεμένης του συζύγου Πυθιονίκης. Το μνημείο αναφέρεται από τον Παυσανία αμέσως μετά τον ναΐσκο του Κυαμίτου. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Άρπαλος είχε πληρώσει τριάντα τάλαντα για την ανέγερση του μνημείου της Πυθιονίκης. Μάλιστα, από επιστολή του ιστοριογράφου Θεόπομπου του Χίου προς τον φίλο του Αλέξανδρο, που μας διέσωσε ο Αθήναιος, πληροφορούμαστε ότι εκτός από το μνημείο είχε κατασκευάσει και βωμό, ώστε η νεκρή να τιμάται ως Αφροδίτη Πυθιονίκη. (σελ. 80)

Η ακριβής θέση του μνημείου της Πυθιονίκης έχει αποτελέσει αντικείμενο μακροχρόνιας επιστημονικής αντιπαράθεσης. Οι περισσότεροι μελετητές τοποθετούν το κενοτάφιο στην περιοχή του λόφου του Προφήτη Ηλία, δηλαδή γύρω στα 1.200 μέτρα βορειοδυτικά των ταφικών μνημείων στην περιοχή του Δρομοκαΐτειου. Η υπόθεση αυτή στηρίζεται σε σχόλιο του Δικαιάρχου, πολυμαθούς φιλοσόφου του β΄ημίσεος του 4ου αιώνα π.Χ., που παρατίθεται από τον Αθήναιο. Σύμφωνα με αυτό, το μνημείο βρισκόταν κοντά στην Ιερά Οδό, σε ύψωμα από όπου ο ερχόμενος από την Ελευσίνα έχει για πρώτη φορά θέα της αθηναϊκής ακρόπολης αλλά και ολόκληρης της πόλης των Αθηνών. Ο λόφος του Προφήτη Ηλία φαίνεταινα είναι το πλέον ιδανικό σημείο για τη θέα αυτή. (σελ. 81-82)

Ο Δημήτριος Καμπούρογλου ερευνώντας την περιοχή ανακάλυψε στα κράσπεδα του λόφου τεράστια ασβεστοκάμινο, την οποία τοποθέτησε χρονολογικά στα χρόνια της Φραγκοκρατίας ή της Τουρκοκρατίας. Ο ασβέστης ο οποίος παράχθηκε εκεί χρησιμοποιήθηκε, προφανώς, από τους μοναχούς του γειτονικού Δαφνίου σε συστηματικές επισκευές των κτισμάτων του μοναστηριού. Βάσει «συντριμμάτων γλυπτών μαρμάρων» που βρέθηκαν γύρω και μέσα στο καμίνι, ο Καμπούρογλου υπέθεσε ότι, όπως πολλά άλλα αρχαία και βυζαντινά γλυπτά, έτσι και το μνημείο της διάσημης εταίρας θα μετατράπηκε σε ασβέστη. (σελ. 84)

Πάντως, είναι γεγονός ότι οι αρχαίες πληροφορίες για το μνημείο της Πυθιονίκης ξεσήκωναν τους νεότερους περιηγητές της περιοχής, όπως ακριβώς ξεσήκωνε η σπάνια ομορφιά της εταίρας τους αρχαίους Αθηναίους λίγο μετά τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό το γεγονός ότι το ανύπαρκτο μνημείο αναφέρεται σχεδόν από όλους τους διαβασμένους περιηγητές που πήγαιναν στην Ελευσίνα κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα μ.Χ. (σελ. 85)

Αφήνοντας πίσω του το ταφικό μνημείο της Πυθιονίκης και συνεχίζοντας την πορεία προς τα δυτικά επί της Ιεράς Οδού, ο Παυσανίας συνάντησε στα αριστερά του το ιερό του Απόλλωνα: (σελ. 86)

"Υπάρχει επίσης ένα ιερό, όπου βρίσκονται αγάλματα της Δήμητρας και της Κόρης και της Αθηνάς και του Απόλλωνα· αρχικά το ιερό έγινε μόνο για τον Απόλλωνα. Σχετικά υπάρχει η παράδοση πως ο Κέφαλος, ο γιος του Δηίονα, αφού μαζί με τον Αμφιτρύωνα υπέταξε και έδιωξε τους τηλεβόες, κατοίκησε πρώτος το νησί που από τον Κέφαλο ονομάστηκε Κεφαλληνία. Ο Κέφαλος έμενε πριν στη Θήβα, εξορισμένος από την Αθήνα εξαιτίας του φόνου της συζύγου του Πρόκριδος. Κατόπιν, στη δέκατη γενιά, ο Χαλκίνος και ο Δαίτος, απόγονοι του Κεφάλου, έπλευσαν στους Δελφούς και ζητούσαν από το θεό επάνοδο στην Αθήνα· εκείνος τους παρακινεί να θυσιάσουν πρώτα στον Απόλλωνα στο μέρος εκείνο της Αττικής, όπου θα δουν τριήρη να τρέχει πάνω στη στεριά. Όταν αυτοί έφτασαν στο Ποικίλο λεγόμενο όρος, παρουσιάστηκε ένα φίδι να τρέχει βιαστικά προς τη φωλιά του. Αυτοί θυσίασαν στον Απόλλωνα σε αυτό το μέρος και κατόπιν ήρθαν στην Αθήνα και οι Αθηναίοι τους έκαμαν πολίτες."

Το ιερό του Απόλλωνα ήταν μία από τις πιο σημαντικές στάσεις της ελευσινιακής πομπής. Αυτό δικαιολογεί και την ύπαρξη οργανωμένης λατρείας προς τιμήν της Δήμητρας και της Περσεφόνης στο πλαίσιο του Απολλωνιακού τεμένους. Ο Απόλλων εδώ είχε πιθανότατα την προσωνυμία «Δαφνηφόρος». Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει από επιγραφή σε μαρμάρινη έδρα - θρόνο στο Αθηναϊκό θέατρο του Διονύσου, όπου διαβάζουμε «Ιερέως Απόλλωνος Δαφνηφόρου». Αυτό σημαίνει ότι, σύμφωνα με τη συνήθεια να παραχωρούνται τιμητικές θέσεις στο θέατρο σε ιερείς και διάφορους αξιωματούχους, η εν λόγω έδρα ανήκε στον ιερέα του Απόλλωνα Δαφνηφόρου. (σελ. 86)

Από Ιερό Αφαίας Αρτέμιδος έως λίμνες Ρειτών

Αμέσως μετά το ιερό του Απόλλωνα, ο Παυσανίας αναφέρει ναό της Αφροδίτης: (σελ. 97)

"Έπειτα είναι ένας ναός της Αφροδίτης και μπροστά σ’ αυτόν 

ένα τείχος από ακατέργαστες πέτρες αξιοθέατο."

Το εν λόγω οικοδομικό συγκρότημα έχει εντοπιστεί στη Χαϊδαριώτικη συνοικία Αφαία Σκαραμαγκά. Βρίσκεται στο βόρειο κράσπεδο της Ιεράς Οδού, γύρω στο 1,5 χιλιόμετρο δυτικά της μονής Δαφνίου, στο σημείο όπου το πέρασμα μεταξύ του Αιγάλεω και του Κορυδαλλού στενεύει σημαντικά, ενώ μπροστά απλώνεται ο κόλπος της Ελευσίνας. Ο χώρος για τον οποίο μιλά ο Παυσανίας έχει ταυτιστεί με σιγουριά εδώ και πάρα πολλά χρόνια λόγω μιας ιδιαιτερότητας που δεν άφησε το ιερό να περάσει απαρατήρητο από κανέναν ταξιδιώτη που διέσχιζε το εν λόγω τμήμα της Ιεράς Οδού. Πρόκειται για τις πολλαπλές τετράπλευρες κόγχες που έχουν ανοιχτεί στη βραχώδη παρειά του όρους Αιγάλεω, πάνω στην οποία«ακουμπούσε» το τέμενος της Αφροδίτης. (σελ. 97)

Ο Gustave Flaubert αναφέρει:

"Στην άκρη της πεδιάδας αρχίζουμε να ανεβαίνουμε. Τα στενά του Χαϊδαριού. Η ανηφοριά διαρκεί αρκετή ώρα, ο βράχος ξεχωρίζει κάτω από το δρόμο, κατηφορίζουμε. Χαριτωμένη θέα της θάλασσας: ο κόλπος της Λεψίνας, κλεισμένος ανάμεσα στα βουνά, μοιάζει με λίμνη, δεν ξέρεις από ποια μεριά βρίσκεται το άνοιγμά του. Ο δρόμος κατεβαίνει ολόισια απέναντι, λες και θα πέσει στη θάλασσα. Απαλές πλαγιές αριστερά· δεξιά, πάνω στο βράχο (στη θέση της Αφροδίτης Φίλης;) είναι σκαλισμένες αρκετές κοιλότητες, οι περισσότερες καμπύλες στο πάνω μέρος, με ύψος ένα πόδι περίπου, ορισμένες τετράπλευρες και που φαίνονται προορισμένες να δέχονται μικρά αγάλματα και εικόνες."

Όπως το τέμενος του Απόλλωνα στο Δαφνί, έτσι και το ιερό της Αφροδίτης ήταν μία από τις βασικές στάσεις της ελευσινιακής πομπής. (σελ. 97)

  

Στο οδόστρωμα του τμήματος της Ιεράς Οδού που περνά μπροστά από το Ιερό της Αφροδίτης έχουν διατηρηθεί αυλακιές αποτυπώματα από τις ρόδες των διερχόμενων αρμάτων και αμαξιών. (σελ. 26)

Ύψος εξόδου Εθνικής Οδού προς Πειραιά // ρεύμα προς Ελευσίνα.

Μεγάλο και εξαιρετικά καλοδιατηρημένο τμήμα της Ιεράς Οδού έχει ανασκαφεί εδώ, γύρω στα 30 μέτρα βόρεια της εθνικής οδού Αθηνών-Κορίνθου. Από το σημείο αυτό έως την Ελευσίνα έχουν αποκαλυφθεί πολλαπλά μικρότερα τμήματα. Το μέσο πλάτος του αρχαίου δρόμου στην περιοχή του ιερού της Αφροδίτης ήταν πέντε μέτρα. Ο γνωστός αρχαιολόγος Ιωάννης Τραυλός (1908-1985) ανέσκαψε τον χώρο. (σελ. 24)

Σε βραχώδεις πλαγιές, όπως ο λόφος της Ηχούς (λόφος Καψαλώνας, βορειοανατολικές υπώρειες του Ποικίλου όρους) γίνονταν λαξεύσεις ή εκβραχισμοί, προκειμένου να χαραχθεί η πορεία της οδού, ενώ στις κατηφοριές ο δρόμος υποστηριζόταν από κτιστά αναλημματικά τοιχάρια. Σε αμμώδεις περιοχές, όπως τα περίχωρα της λίμνης Κουμουνδούρου, το υπόστρωμα αποτελούνταν από μικρές πέτρες και χώμα. (σελ. 25-26)

Ύψος Λίμνης Κουμουνδούρου // Λίμνες Ρειτών

Αμέσως μετά το ιερό της Αφροδίτης, η Ιερά Οδός διακλαδιζόταν. Το ένα σκέλος έφευγε με δυτική κατεύθυνση, διερχόταν από το στενό πέρασμα μεταξύ του Αιγάλεω και του Ποικίλου όρους, έβαινε γύρω από τους πρόποδες του λόφου της Ηχούς (λόφος Καψαλώνας, βορειοανατολικές υπώρειες του Ποικίλου όρους) και έστρεφε προς Βορρά, όπου συναντούσε τις δύο λίμνες των Ρειτών. Το άλλο σκέλος ανηφόριζε προς τα βόρεια, διερχόταν από την κορυφή του χαμηλού λόφου της Ηχούς και από εκεί κατηφόριζε,πάντα με βορεινή κατεύθυνση, προκειμένου να συναντήσει το άλλο σκέλος της Ιεράς Οδού στο ύψος της λίμνης Κουμουνδούρου. (σελ. 107)

Σε πολλά σημεία του σκέλους αυτού έχουν διατηρηθεί χαραγμένες στον βράχο τροχιές από τις ρόδες των αρμάτων. Στην κορυφή του λόφου της Ηχούς εντοπίστηκε από τον Ιωάννη Τραυλό μεγάλος τετράγωνος ασβεστόλιθος πλευράς 1,18 και ύψους 0,47 μέτρων με ορθογωνικό τόρμο στην άνω επιφάνειά του. (σελ. 107)

Σχετικά με τις λίμνες διαβάστε αναλυτικό άρθρο εδώ.

Αμέσως μετά τους Ρειτούς, ο Παυσανίας συνάντησε τα ανάκτορα του βασιλιά Κρόκωνα, τον τάφο του Εύμολπου και τα ηρώα του Ιπποθόωντα και του Ζάρηκα:

"Όταν κανείς περνά από τους Ρειτούς, έχει πρώτα το μέρος όπου έμενε ο Κρόκων, το οποίο τώρα ονομάζεται ανάκτορα του Κρόκωνα

...

Εγώ τον τάφο του Κρόκωνα δεν μπόρεσα να τον βρω, αλλά για τον τάφο του Εύμολπου συμφωνούσαν με τους Ελευσινίους οι Αθηναίοι

...

Επίσης υπάρχει ηρώο του Ιπποθόωντα, από τον οποίο πήρε το όνομά της η φυλή και κοντά το ηρώο του Ζάρηκα· αυτός λένε πως έμαθε μουσική κοντά στον  Απόλλωνα, εγώ όμως νομίζω πως ήταν Λακεδαιμόνιος, ο οποίος ήρθε ως ξένος σε τούτον τον τόπο, και πως απ’ αυτόν πήρε το όνομά της η πόλη Ζάραξ στη Λακωνική, κοντά στη θάλασσα. Αν οι Αθηναίοι έχουν κανένα τοπικό ήρωα Ζάρηκα, γι’ αυτόν δεν μπορώ τίποτε να πω."

Τα μνημεία που απαριθμεί ο περιηγητής εντοπίζονται στην παραλιακή ζώνη μεταξύ των δύο λιμνών των Ρειτών και του Ελευσινιακού Κηφισού. Κανένα από αυτά δεν έχει εντοπιστεί με βεβαιότητα μέχρι σήμερα. Ο Κρόκων, ο επώνυμος ήρωας των Κροκωνιδών, ήταν παλαιός ηγεμόνας των Ελευσινίων με έδρα στα νοτιοανατολικά κράσπεδα του Θριάσιου πεδίου. Σύμφωνα με μια τοπική παράδοση του δήμου των Σκαμβωνιδών, ο Κρόκων είχε παντρευτεί τη Σαισάρα, κόρη του Ελευσίνιου βασιλιά Κελεού. Άλλη παράδοση θέλει τον Κρόκωνα γιο του Τριπτόλεμου και εγγονό του Κελεού. Όταν έφτανε στη θέση των ανακτόρων του Κρόκωνα, η ελευσινιακή πομπή σταματούσε. Τα μέλη του γένους των Κροκωνιδών έδεναν κίτρινη κλωστή από μαλλί στο αριστερό χέρι και πόδι κάθε μύστη, καθώς πίστευαν ότι με αυτόν τον τρόπο απομάκρυναν τα μιάσματα. (σελ. 122)

Τελευταίο τμήμα // Περιοχή Ελευσίνας

Ύψος ποταμού Σαρανταπόρου // Ελευσινιακός Κηφισός // Αρχαία γέφυρα // Αρχαία κοίτη

Η μετά τους Ρειτούς πορεία προς τα δυτικά οδήγησε τον Παυσανία στην όχθη του Ελευσινιακού Κηφισού:

"Κηφισός ποταμός ρέει και κοντά στην Ελευσίνα με ρεύμα πιο ορμητικό από τον Κηφισό που ανέφερα πριν. Κοντά σε αυτόν είναι ένας τόπος που τον ονομάζουν Ερινεό και λένε πως ο Πλούτων, όταν άρπαξε την Κόρη, κατέβηκε απ’ αυτού. Κοντά σε αυτόν τον Κηφισό ο Θησεύς σκότωσε το ληστή που ονομάζονταν Πολυπήμων, επικαλούνταν όμως Προκρούστης."

Ο ποταμός που αναφέρει ο περιηγητής είναι γνωστός ως Σαρανταπόταμος. (σελ. 127)

Στην αρχαιότητα, ο ποταμός ήταν ορμητικός καθώς σχηματιζόταν από τα πολλαπλά ρέματα της δυτικής Πάρνηθας και του ανατολικού Κιθαιρώνα. Περνούσε μέσα από το Θριάσιο πεδίο και τους χειμερινούς μήνες πλημμύριζε τη νοτιοδυτική περιοχή της πεδιάδας καταστρέφοντας καλλιέργειες αλλά και τις ανατολικές παρυφές της αρχαίας πόλης της Ελευσίνας. (σελ. 127)

Ο Παυσανίας πέρασε τον Ελευσινιακό Κηφισό από μεγάλη λίθινη γέφυρα στο σημείο συνάντησης του ποταμού με την Ιερά Οδό. Η θέση αυτή είναι σήμερα γνωστή ως «Καλό Πηγάδι» και απέχει περί το ένα χιλιόμετρο από το ιερό της Ελευσίνας. (σελ. 127)

Η γέφυρα, μήκους 50 μέτρων και πλάτους 5,5 μέτρων, σώζεται σήμερα σε πολύ καλή κατάσταση κοντά στη σύγχρονη γέφυρα. (σελ. 127)

Είναι κατασκευασμένη από καλολαξευμένους πειραϊκούς πωρόλιθους, συναρμοσμένους με εξαιρετική ακρίβεια. Αποτελείται από τέσσερα χαμηλά τόξα που πατούν σε τρεις ισχυρούς πεσσούς θεμελιωμένους στην κοίτη του ρέματος. (σελ. 127)

Η κοίτη κάτω από τη γέφυρα είναι στρωμένη με μεγάλες ορθογώνιες πλάκες από ελευσινιακό λίθο, ώστε τα θεμέλια της γέφυρας να είναι πιο ανθεκτικά. Πιθανότατα, οι πλάκες αυτές προέρχονταν από αρχαιότερα κτήρια του ελευσινιακού ιερού. Τα σημεία όπου η γέφυρα πατά στις όχθες του ποταμού είχαν ενισχυθεί με ισχυρούς επικλινείς αναλημματικούς τοίχους, προκειμένου να αποτραπεί η κατάρρευσή τους εξαιτίας πιθανής ορμητικής πλημμύρας. Πριν από τη γέφυρα αυτή θα υπήρχε κάποια άλλη ξύλινη ή λίθινη κατασκευή. (σελ. 127-128)

Η πρωτοβουλία για την κατασκευή της λίθινης γέφυρας αποδίδεται στον Αδριανό, ο οποίος είχε μυηθεί στα Ελευσίνια Μυστήρια κατά τη διάρκεια πολύμηνης επίσκεψής του στην Αθήνα το 124 μ.Χ. Φαίνεται ότι μια καταστροφική πλημμύρα του Ελευσινιακού Κηφισού το φθινόπωρο του έτους αυτού ώθησε τον Ρωμαίο αυτοκράτορα να διατάξει την αντικατάσταση της υπάρχουσας γέφυρας με τη στιβαρή κατασκευή που περιγράψαμε παραπάνω. (σελ. 128)

Όντας ιδιαίτερα ευλαβής πιστός της Δήμητρας και των μυστηρίων της, ο Αδριανός, εκτός από τη γέφυρα του Κηφισού, φρόντισε για την κατασκευή πολλών έργων για χάρη των Ελευσινίων. Σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να τοποθετηθεί και η επισκευή της Ιεράς Οδού, καθώς και της προέκτασής της προς την Κόρινθο. (σελ. 129)

Όσον αφορά την τοποθέτηση της περιοχής δράσης του Προκρούστη στην Ελευσινιακή πεδιάδα, κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για τοπική παράδοση. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, τον βιογράφο του Θησέα ο Προκρούστης είχε την έδρα του στην ορεινή περιοχή του Έρμου, δηλαδή στο σημερινό Δάσος Χαϊδαρίου. Πάντως ο Θησέας, ο πιο σημαντικός ήρωας των αρχαίων Αθηναίων, πέρασε από την περιοχή του Ελευσινιακού Κηφισού στην πορεία του από την Τροιζήνα στην Αθήνα. (σελ. 129 - 130)

Άφιξη στον ιερό χώρο

Γύρω στο ένα χιλιόμετρο μετά τη γέφυρα του Κηφισού, ο Παυσανίας έφτασε στον προορισμό του, για τον οποίο, όμως, δεν μας δίνει πολλές πληροφορίες. Όντας μυημένος στη μυστηριακή λατρεία της Δήμητρας, ήταν δεσμευμένος να μην κοινολογήσει τίποτε σχετικά με τις τελετουργίες αλλά και τα ιερά κτίσματα. Έτσι περιορίστηκε στην αναφορά των μνημείων εκτός του περιβόλου του ιερού: (σελ. 131)

"Στην Ελευσίνα υπάρχει ναός του Τριπτόλεμου καθώς και της προπύλαιας Άρτεμης και του πατρός Ποσειδώνος, και ένα φρέαρ που λέγεται Καλλίχορο, όπου πρώτα οι γυναίκες των ελευσινίων έστησαν χορό και έψαλαν για τη θεά. Για το Ράριον πεδίον λένε πως είναι το πρώτο που σπάρθηκε και παρήγαγε (δημητριακούς) καρπούς. 

...

Εδώ δείχνουν και ένα αλώνι που το λένε του Τριπτολέμου και ένα βωμό. Τα εντός του περιβόλου του ιερού το όνειρο μου απαγόρεψε να τα περιγράψω· είναι φανερό πως όσοι δεν έχουν μυηθεί δεν επιτρέπεται ούτε να πληροφορούνται για ό,τι εμποδίζονται να βλέπουν."

Ανάλογη μυστικότητα σχετικά με το περιεχόμενο των τελετουργιών έχει παρατηρηθεί σε όλους τους αρχαίους συγγραφείς που αναφέρονται σε αυτά. Την ίδια λογική ακολουθούμε και εμείς και σταματάμε εδώ την περιήγηση μας, αφήνοντας τον αναγνώστη μας για τον δικό του προσωπικό διάλογο με την Θεά στον ιερό χώρο. (σελ. 131)

Αντί επιλόγου

Κανένας δεν πρέπει να περνάει την Ιερά Οδό με αυτοκίνητο – είναι ιεροσυλία. Πρέπει να την περπατά, όπως την περπατούσαν οι αρχαίοι, και να αφήνει όλο του το είναι να πλημμυρίζει φως. Αυτή δεν είναι χριστιανική λεωφόρος: έγινε από τα πόδια αφοσιωμένων παγανιστών πηγαίνοντας προς τη μύηση στην Ελευσίνα. Δεν υπάρχει πόνος ούτε μαστίγωμα της σάρκας που να συνδέονται με αυτή τη μυσταγωγική αρτηρία. Όλα εδώ μιλάνε τώρα, όπως αιώνες πριν, για μία φωταψία, μία εκτυφλωτική ευχάριστη φωταψία. Το φως αποκτά μία υπερβατική ιδιότητα: δεν είναι απλώς το φως της Μεσογείου, είναι κάτι παραπάνω, κάτι απροσμέτρητο, κάτι ιερό.

Εντυπώσεις του Αμερικανού συγγραφέα Henry Miller (1891-1980), 

ο οποίος επισκέφτηκε την περιοχή το 1939.

____________________________________________________________________________

Σύνθεση κειμένου - Έρευνα - Χάρτες:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Οδοιπορικό // Ομάδα εξερεύνησης:
Κώστας Καφαντάρης
Μαίρη Γλυνάτση
Μαίρη Ζερβακάκη
Αντώνης Κατσούφρης
Δημήτρης Θεοδοσόπουλος

Πηγές // Βιβλία:

Σχεδόν ολόκληρο το κείμενο του άρθρου αντλήθηκε από σύνθεση κειμένων του βιβλίου:

1. Ιερά Οδός, αναζητώντας το ίχνος, Δρ Αναστασία Λερίου, Δήμος Αιγάλεω

Πηγές // Διαδίκτυο

1. http://www.elefsina.gr/history/proistoric/historyofancients.aspx?sflang=el

2. https://el.wikipedia.org/wiki/Κελεός_ο_Ελευσίνιος

3. https://el.wikipedia.org/wiki/Ελευσίνια_Μυστήρια

4. ecoeleusis.org/2013/08/ελευσίνα-ή-ελευσίς-το-χρονικό-μιάς-πό/

5. www.haidari.gr/Default.aspx?tabid=157&language=el-GR