Άγιος Ασώματος στα Σκαλιά // Το κατεδαφισμένο εκκλησάκι στο τείχος της Βιβλιοθήκης του Αδριανού στο Μοναστηράκι.

Άγιος Ασώματος στα Σκαλιά. Γνωριμία με το κατεδαφισμένο εκκλησάκι στο τείχος της Βιβλιοθήκης του Αδριανού στο Μοναστηράκι μέσα από παλιά σχέδια και γκραβούρες.

Εισαγωγή

Περπατώντας την σημερινή οδό Άρεως, στο Μοναστηράκι, ο κάθε επισκέπτης και περαστικός εύκολα παρατηρεί έναν ψηλό και επιβλητικό τοίχο με εντοιχισμένους κίονες, τμήμα της πάλαι ποτέ Βιβλιοθήκης του Αδριανού, ενός τεράστιου κτιρίου, στην Ρωμαϊκή Αγορά των Αθηνών. Αυτό που δεν φαίνεται, παρά μόνο κάποια ίχνη του, είναι ένα εκκλησάκι το οποίο για 547 χρόνια (1295-1843) ήταν ακουμπισμένο πάνω στην Δυτική πλευρά της Βιβλιοθήκης, δίπλα στα σκαλιά της εισόδου. Ο Άγιος Ασώματος στα Σκαλιά, όπως έμεινε γνωστός από την παράδοση. Στο παρόν άρθρο ταξιδεύουμε στον χρόνο μέσα από τις πηγές και τις γκραβούρες προσπαθώντας να συνθέσουμε την γέννηση, την ζωή και τον θάνατο αυτού του μικρού ναού, στο ανέκαθεν ζωντανό και πολύβουο ιστορικό κέντρο.

Η ιστορία της μικρής εκκλησίας

Η εκκλησία του Αγίου Ασώματου στα Σκαλιά, πρωτοχτίστηκε το 1295, όντας μια τυπική εκκλησούλα από κείνες που προσαρτούσαν οι βυζαντινοί σε αρχαία κτίσματα. Το ναΰδριο ανεγέρθηκε ακριβώς πλάι στα σκαλιά της κύριας εισόδου της βιβλιοθήκης του Ανδριανού και αφιερώθηκε στον Αρχάγγελο Ασώματο Μιχαήλ. Η θέση έδωσε επιπλέον και τον προσδιορισμό «στα Σκαλιά», καθώς τα σκαλιά του πρόπυλου της Βιβλιοθήκης του Αδριανού ήταν ένα από τα χαρακτηριστικά σημεία της παλιάς Αθήνας. 

Το 1577 επιτελέσθηκαν, για λόγους επεκτάσεως, σημαντικές ανακαινιστικές εργασίες, που άλλαξαν σημαντικά τη μορφή του αρχικού ναού, απ' την οικογένεια Χαλκοκονδύλη, σύμφωνα με χαράγματα που βρίσκονται στις γειτονικές κολόνες. Η οικογένεια Χαλκοκονδύλη, όπως κι άλλες αρχοντικές οικογένειες, είχε το σπίτι της χτισμένο στην αγορά, πολύ κοντά στον Άγιο Ασώματο, και το παρεκκλήσι της ανήκε. Η πιο παλιά απεικόνιση που σώζεται, του 1674, το δείχνει ακέραιο και ήταν απ' τα γνωστότερα μνημεία της πόλης: Στον Άγιο 'Ασώματο στα Σκαλιά, κοντά στην μπαλωμένη κολώνα φράση-κλειδί, σημείο αναγνώρισης των ξενιτεμένων Αθηναίων μεταξύ τους, ύστερα απ' την ομαδική φυγή του 1688.

Είναι ενδεικτικό ότι ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπί, που επισκέφθηκε την πόλη τον 17ο αιώνα, αναφέρεται στα σκαλιά θέλοντας να προσδιορίσει τη θέση της Βιβλιοθήκης του Αδριανού: «Άλλο περίφημο οικοδόμημα είναι αυτό που βρίσκεται στη θέση «Ασκάλε». Και το παλάτι τούτο είναι παλιό, ερειπωμένο, ωραίο κτίριο, ανώτερο από κάθε περιγραφή, και οι γλώσσες βουβαίνονται…»

Το εκκλησάκι ήταν αφιερωμένο στον Αρχάγγελο Μιχαήλ από τον ιδρυτή του Μιχαήλ Χαλκοκονδύλη. Εξού και ο ενικός του ονόματος «Άγιος Ασώματος», παρόλο που ήταν γνωστό και ως «Άγιοι Ασώματοι», καθώς και ως «ναός των Ταξιαρχών». Μάλιστα χρησίμευε και για την ταφή μελών της οικογένειας, όπως μαρτυρούν 11 κτιστοί τάφοι που βρέθηκαν στο εσωτερικό του.

Όπως συνέβη και με πολλές άλλες βυζαντινές εκκλησίες, ο Άγιος Ασώματος κατεδαφίστηκε στα μέσα του 19ου αιώνα για να διεξαχθούν ανασκαφές που θα αναδείκνυαν τα αρχαία μνημεία. Συγκεκριμένα ο Άγιος Ασώματος κατεδαφίστηκε γύρω στα 1842 για τις ανασκαφές του Αδριάνειου κτίσματος. Σήμερα τα μόνα που θυμίζουν το μικρό ναό είναι:

- μια μικρή μαρμάρινη επιγραφή που σημειώνει τη θέση του,
- ένα μικρό τμήμα τοίχου του και
- μια αχνή τοιχογραφία στην πρόσοψη της Βιβλιοθήκης του Αδριανού.

Η τοιχογραφία χρονολογείται γύρω στο 1576, χρονιά κατά την οποία έγινε ανακαίνιση του ναού και απεικονίζει την Προσευχή στη Γεσθσημανή, την Προδοσία του Ιούδα καθώς και στηθαίους άγιους εντός μεταλλίων, στην κατώτερη ζώνη.

Η ανεύρεση μεσοβυζαντινών κατασκευών πέριξ του ναού, ώθησε κάποιους να υποστηρίξουν ότι υπήρξε Καθολικό άγνωστης μικρής Μονής, θεωρία που δεν συγκεντρώνει όμως πολλές πιθανότητες.

Αρχιτεκτονική της εκκλησίας

Παρά τις διάφορες θεωρίες που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί, είναι σχεδόν αδύνατο για τους ειδικούς να σχηματίσουν μια πλήρη εικόνα του αρχικού βυζαντινού ναού, καθότι τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι σχεδόν ανύπαρκτα, ενώ ταυτόχρονα τα σχέδια των Δυτικών περιηγητών του 18ου-19ου αιώνος μ.Χ. απεικονίζουν τον “ανακαινισμένο” ναό του “Αγίου Ασωμάτου στα σκαλιά”.

Ο ναός κατά την περίοδο την 16ου -19ου αιώνος ακολουθούσε τον ρυθμό του συνεπτυγμένου σταυροειδούς τύπου με νάρθηκα. Πρόκειται για έναν αρκετά διαδεδομένο ρυθμό ναοδομίας των μεσοβυζαντινών χρόνων, όπου τα "γωνιακά" διαμερίσματα των ναών αυτών σχηματίζονταν από συμπαγείς τοίχους. Η κάτοψη της μικρής βυζαντινής εκκλησίας, διαγραφόταν σταυροειδώς, ενώ ο τρούλος στηριζόταν σε σε τέσσερα αβαθή τόξα. Η είσοδος γινόταν δυτικά, ενώ το ύψος του τρούλλου υπολογίζεται ότι εσωτερικώς ήταν γύρω στα 8,50 μέτρα.

Συγκεκριμένα κατά το έτος 1577 μ.Χ., κατεδαφίστηκε ο βόρειος τοίχος του ναού στον οποίο προσαρτήθηκε επιπλέον καμαροσκεπής χώρος με ημικυκλική αψίδα στην άκρη του. Η επέκτασή αυτή είχε ως αποτέλεσμα αφ΄ ενός την αλλαγή του προσανατολισμού του ναού, με την κόγχη του να μεταφέρεται βορείως και αφ' ετέρου την εμφανή και ακαλαίσθητη διάκριση των δύο οικοδομικών φάσεων του. Στην νότια πλευρά δέσποζε ο αθηναϊκός τύπου τρούλλος με την γνωστή πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία και ένα δίλοβο βυζαντινού τύπου παράθυρο περιβαλλόμενο από οδοντωτή ταινία, ενώ στην βόρεια η φτωχική δίκλινης σκεπή στηριζόμενη σε αργολιθοδομική τοιχοποιία, φέρουσα ένα απλό μεγάλο παράθυρο για καλύτερο φωτισμό και ημικυκλική αψίδα.

Στο δάπεδο της ανασκάφηκαν 11 συνολικά κτιστοί (κιβωτιόσχημοι ή καμαροσκέπαστοι) τάφοι, στους οποίους πιθανότατα είχαν ενταφιαστεί μέλη της κτητορικής οικογένειας των Χαλκοκονδύλη.

Στον αρχαίο τοίχο στηρίχτηκε εν μέρει κι ο πύργος εισόδου που προστάτευε το κονάκι του Βοεβόδα, χτισμένο αργότερα σ' αυτό το σημείο της αγοράς. Το τουρκικό διοικητήριο έλεγχε τον πιο πολυσύχναστο δρόμο του Κάτω Παζαριού, κι ήταν το ψηλότερο σπίτι σ' ολόκληρη την πόλη. Απ' τα χαγιάτια του χαιρόταν ο Βοεβόδας τη θέα της Αθήνας.

Κατά μήκος του τοίχου της βιβλιοθήκης ήταν και το Λαχανοπάζαρο, κάτω από πυκνές κληματαριές που δρόσιζαν την όψη της αγοράς. Στους γύρω δρόμους βρίσκονταν τα πιο πολλά απ' τα μαγαζιά-εργαστήρια. Σαν κτίσματα δεν εντυπωσίαζαν, όντας απλά ξύλινα παραπήγματα, όμως το σύνολο τους με τα πολύχρωμα κι ετερόκλητα εμπορεύματα ήταν γοητευτικό. Συνολικά, μαζί μ' εκείνα του Πάνω Παζαριού, έφταναν τα εκατόν τριάντα.

Μετά την κατεδάφιση

Δυστυχώς το εκκλησάκι δεν πρόλαβε να φωτογραφηθεί από κάποιον φωτογράφο, τουλάχιστον δεν γνωρίζουμε εμείς την ύπαρξη κάποιας φωτογραφίας,  μιας και η εποχή της κατεδάφισης του συνέπιπτε σχεδόν με την έναρξη της εποχής της φωτογραφίας. Παρόλαυτα η περιοχή φωτογραφήθηκε από τότε και μετά αρκετές φορές και παρουσιάζουμε εδώ μερικές φωτογραφίες της εν λόγω περιοχής, από διάφορες εποχές που διαφαίνονται και οι μεταβολές της πόλης στο ιστορικό της κέντρο. 

Με το κίτρινο βέλος υποδεικνύεται η θέση και τα ίχνη της εκκλησίας του Αγίου Ασώματου.

Επίλογος

Πολλά τα μυστικά της πόλης και πολλά τα εξαφανισμένα σημεία της. Με κόπο μπορούμε να ανακαλύψουμε ιστορικές μαρτυρίες της ύπαρξης τους και με ακόμα περισσότερο κόπο αρχαιολογικά τεκμήρια της θέσης τους. Ωστόσο μόλις αυτό γίνεται, όπως στην περίπτωση του Αγίου Ασώματου στα Σκαλιά, οφείλουμε να τα αναδείξουμε και να τα σημειώσουμε στον αισθητικό μας και πνευματικό μας χάρτη. 

____________________________________________________________________________

Κείμενο - Έρευνα:
Δημήτρης Θεοδοσόπουλος, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Πηγές:

Ιστοσελίδες:
1. http://www.eie.gr/
2. http://digi.ub.uni-heidelberg.de/
3. http://www.byzantineathens.com/
4. https://www.flickr.com/
5. https://anemourion.blogspot.gr/2016/05/blog-post_213.html

Βιβλία
1. Βυζαντινή Αθήνα, Πανσελήνου Ναυσικά, Αθήνα, 2004