Η γειτονιά της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών (Αττάλου, Αρείου Πάγου), πριν την κατεδάφιση της και τις ανασκαφές του 1931.

Οι γειτονιές Αττάλου και Αρείου Πάγου, πριν την κατεδάφιση τους, το 1931, για την έναρξη των ανασκαφών από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών των Αθηνών (ASCSA). Ιστορική και φωτογραφική αναδρομή στις γειτονιές που χάθηκαν, για να αποκαλυφθούν τα οικοδομήματα της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών.

Εισαγωγή

Στο παρόν άρθρο ταξιδεύουμε και πάλι στον χρόνο, αυτή την φορά στο ιστορικό κέντρο της Αρχαίας πόλης, την Αρχαία Αγορά Αθηνών. Σήμερα (2016) ο καθένας μπορεί να επισκεφτεί τον αρχαιολογικό χώρο της Αγοράς και να θαυμάσει τα θεμέλια των οικοδομημάτων, που στέγασαν τις πολιτικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και θρησκευτικές δραστηριότητες της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, καθώς και να περπατήσει στα στενά εκείνα που περπάτησε ο Σόλων, ο Πεισίστρατος, ο Κλεισθένης, ο Περικλής, ο Φειδίας, ο Σωκράτης και τόσοι άλλοι γνωστοί Αθηναίοι και όχι μόνο. Παρόλαυτα το θέμα του άρθρου μας, είναι οι γειτονιές που υπήρχαν σε αυτή την περιοχή, πριν την κατεδάφιση τους για την έναρξη των ανασκαφών, από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών των Αθηνών, το 1931.

Ιστορική αναδρομή // Αγορά των Αθηνών, από την δόξα στην παρακμή

Στα μέσα του 6ου αι. π.Χ. ιδρύθηκε στα βορειοδυτικά του Ιερού Βράχου της Ακροπόλεως, ανάμεσα στους λόφους του Αρείου Πάγου και του Αγοραίου Κολωνού, η Αγορά των Αθηνών, η οποία για τους επόμενους τέσσερις τουλάχιστον αιώνες αποτέλεσε το κέντρο της πόλης των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων. Σ' αυτήν ανεγέρθηκαν τα σημαντικότερα δημόσια κτήρια και ιερά του άστεως και αναπτύχθηκε έντονη διοικητική, πολιτική, δικαστική, εμπορική, κοινωνική, πολιτιστική και θρησκευτική δραστηριότητα. Η αλληλουχία των οικοδομημάτων της Αγοράς μέσα στο χρόνο αντικατοπτρίζει την εξελικτική πορεία του δημοκρατικού πολιτεύματος στους πέντε αιώνες ύπαρξης της πόλεως-κράτους.

Τρεις λεηλασίες άλλαξαν άρδην την μορφή και λειτουργία της Αγοράς.

- η λεηλασία από τα Περσικά στρατεύματα το 480/479 π.Χ.,

- η λεηλασία από τα στρατεύματα του Σύλλα το 86 π.Χ., και

- η εισβολή των Ερούλων το 267 μ.Χ. 

Η τελευταία εισβολή κατέστρεψε εκ θεμελίων τα οικοδομήματα της Αγοράς. Στην ανοικοδόμηση που ακολουθεί, το νέο τείχος της πόλης δεν θα περιλάβει στον προστατευόμενο χώρο του την παλαιά Αγορά. Τον 4ο και τον 5ο αι. στην περιοχή θα χτιστούν μεγάλες επαύλεις. Εμφανή είναι στα κτίρια τα σημάδια και άλλων βαρβαρικών επιδρομών: 

- των Βησιγότθων υπό τον Αλάριχο το 395, 

- των Βανδάλων τη δεκαετία του 470 και 

- των Σλάβων το 582/3.

Τον 7ο αι. η περιοχή τελικά εγκαταλείπεται για να ξανακατοικηθεί τον 10ο αιώνα, όταν η πόλη θα επεκταθεί. Σε μια όχι πολύ διαφορετική φάση την συναντάει ο Σπόν, όταν επισκέπτεται την Αθήνα και σχεδιάζει τον πρώτο ιστορικά αξιόπιστο χάρτη της πόλεως, το 1678. 

Είναι φανερό ότι η πάλαι ποτέ Αρχαία Αγορά, παραμένει εκτός των τειχών της μεσαιωνικής Αθήνας και μπαίνει μέσα στα όρια της περίπου στα τέλη του 18ου αιώνα.

Οι Οθωμανοί συντάσσουν, λίγο πριν φύγουν, έναν χάρτη των Αθηνών στον οποίο φαίνονται αρκετά καλά οι οικίες και οι δρόμοι της εποχής.

Την εποχή εκείνη στην περιοχή της Αγοράς ζούσαν κυρίως Αθηναίοι γηγενείς και κοντά στους πρόποδες της Ακρόπολης, νότια της Αγοράς δηλαδή, οι Αιθίοπες.

Σε ένα πίνακα της εποχής αναπαριστάται πολύ όμορφα και ιδανικά η περιοχή μελέτης μας, η οποία περικλείεται στο κίτρινο πλαίσιο.

Ιστορική αναδρομή // Αγορά των Αθηνών, μια άγνωστη τοποθεσία στην νέα πρωτεύουσα

Μετά την απελευθέρωση και την μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα η πόλη αρχίζει και αναπτύσσεται ραγδαία, με αποτέλεσμα η περιοχή της Αρχαίας Αγοράς, θαμμένη κάτω από τόνους χώματος, να ανοικοδομείται και να σχηματίζονται έτσι σύγχρονες γειτονιές με χαμηλά σπίτια και μικρούς δρόμους.

Στους χάρτες των τελών του 19ου αιώνα, η περιοχή είναι πλέον κομμάτι της πόλης, ανοικοδομημένη πλήρως, με εκκλησίες, πλατείες και σκόρπια μνημεία.

Ιστορική αναδρομή // Αγορά των Αθηνών, η διάσχιση του ΗΣΑΠ // 1892

Την ίδια εποχή και συγκεκριμένα από το 1892 και μετά πραγματοποιείται η επέκταση της γραμμής του ΗΣΑΠ από το Θησείο προς Μοναστηράκι. Είναι η πρώτη μεγάλη και βίαια επέμβαση στην γειτονιά, μια γειτονιά η οποία δεν είχε πολλά χρόνια ζωής ακόμα. Στις φωτογραφίες από τις εργασίες επέκτασης του ΗΣΑΠ φαίνονται αριστερά και δεξιά τα σπίτια της εποχής, οι στενοί δρόμοι καθώς και οι μορφές των κατοίκων όπως κοιτούν ανήμποροι σχεδόν να καταλάβουν τι πάει να γίνει.

Πλέον την περιοχή τέμνει η γραμμή του ΗΣΑΠ. Οι γειτονιές της εποχής αποκαλούνται Αρείου Πάγου στα Νότια, Αττάλου στα κεντρικά και Αγοράς βόρεια των γραμμών.

Ιστορική αναδρομή // Αγορά των Αθηνών, η ιστορία των ανασκαφών // 1859 - 1931

Ορισμένα από τα μνημεία της Αγοράς που δεν καλύφθηκαν ποτέ εντελώς διερευνήθηκαν ήδη τον 19ο αι. από την «Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία» όπως:

- η Στοά του Αττάλου (1859 - 1862, 1874 και 1898 - 1902), 

- οι Γίγαντες και οι Τρίτωνες του Ωδείου (1859, 1874 και 1912) και 

- η Δυτική πλευρά (1907-1908). 

Η τάφρος που διανοίχθηκε για την επέκταση του Ηλεκτρικού Σιδηρόδρομου Αθήνας – Πειραιά, όπως αναφέραμε, αποκάλυψε και άλλα λείψανα κτιρίων και γλυπτών. Ωστόσο η μεγάλη έκταση της Αγοράς παρέμενε θαμμένη και πολλά μνημεία γνωστά από τα κείμενα, δεν είχαν αποκαλυφθεί ακόμα. 

Ήταν επιτακτική ανάγκη λοιπόν να απαλλοτριωθούν τα κτίσματα που υπήρχαν στην περιοχή έτσι ώστε να ξεκινήσουν οι ανασκαφές. Τα χρήματα για μια τέτοια εργασία ήταν υπερβολικά για το Ελληνικό κράτος και έτσι σε συμφωνία με την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών Αθηνών, παραχωρήθηκε η ανασκαφική άδεια στους Αμερικάνους, οι οποίοι με την χρηματοδότηση τότε του John D. Rockefeller Jr., απαλλοτρίωσαν σιγά σιγά όλη την γνωστή μας σήμερα περιοχή.

Ιστορική αναδρομή // Αγορά των Αθηνών, μια γειτονιά που χάθηκε

Σε μερικές σπάνιες φωτογραφίες εποχής, φαίνονται οι γειτονιές, τα σπίτια και οι άνθρωποι της περιοχής, πριν την κατεδάφιση των κτιρίων αυτών και την μεταφορά των ανθρώπων αυτών σε άλλες περιοχές.

Ιστορική αναδρομή // Αγορά των Αθηνών, φωτογραφίες των πρώτων ημερών των κατεδαφίσεων και των ανασκαφών

Οι αμερικανικές ανασκαφές ξεκίνησαν στις 25 Μαΐου 1931 και έκτοτε συνεχίζονται σε ετήσιες ανασκαφικές περιόδους – που διακόπηκαν μόνο κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου. Τα έτη 1953-1956 αναστηλώθηκε η Στοά του Αττάλου, για να χρησιμοποιηθεί ως μουσείο του αρχαιολογικού χώρου, και την περίοδο 1954-1956 αναστηλώθηκε η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων. Την ίδια περίοδο υλοποιήθηκε και ένα πρόγραμμα διαμόρφωσης του χώρου σε αρχαιολογικό πάρκο.

Η χρηματοδότηση προήλθε κυρίως από ιδιωτικές πηγές: John D. Rockefeller Jr. (πρώτες ανασκαφές, Στοά του Αττάλου), Samuel H. Kress Foundation (εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, δημοσιεύσεις), Ford Foundation και Rockefeller Brothers Fund (ανασκαφές, 1969-1974), David and Lucile Packard Foundation (ανασκαφές, 1979 - 1998). Οι πιο πρόσφατες ανασκαφές καθώς και η ψηφιακή καταγραφή των αρχείων των ανασκαφών (1998 και εξής) υποστηρίζονται οικονομικά σε μεγάλο βαθμό από το Packard Humanities Institute.

Επίλογος

Η πόλη αλλάζει συνεχώς μορφή. Η ανακάλυψη των ιστορικών σχέσεων παρελθόντος - παρόντος τόσο του υλικού όσο και του ανθρώπινου, είναι ανάγκη να υπάρχει στην σκέψη μας συνεχώς. Με μια τέτοια διάθεση ευχόμαστε να περπατήσετε στην επόμενη επίσκεψη σας στην Αρχαία Αγορά των Αθηνών.

____________________________________________________________________________

Κείμενο - Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Πηγές:

Ιστοσελίδες:

1. digi.ub.uni-heidelberg.de

2. www.geographicus.com
3. el.travelogues.gr
4. el.wikipedia.org

5. docnum.u-strasbg.fr

10. http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=2485

11. http://www.agathe.gr/Texts/pdfs/PB16_Greek.pdf

Βιβλία
1. 1676 - 1678 - Voyage d'Italie, de Dalmatie, de Grece, et du Levant, fait aux annees 1675. et 1676. par Jacob Spon et George Wheler
2. 1676 - 1682 - Journey Into Greece. 6 Books. Ith Variety of Sculptures, George Wheler in Company of Dr Spon of Lyons
3. 1776 - Travels in Greece: Or an account of a tour made at the expense of the Sociery of Dilettanti, Οξφόρδη, Clarendon Press. Chandler Richard.
4. 1787 - 1790 - Voyage du jeune Anacharsis en Grèce by Jean-Jacques Barthélemy
5. 1801- 1819 - A classical and topographical tour through Greece, during the years 1801, 1805, and 1806 by Edward Dodwell.
6. 1821 - The topography of Athens - With some remarks on its antiquities - W.M. Leake
7. 1868 - Sieben Karten Zur Topographie Von Athen Ernst Curtius.
8. 1885 - Άρθρο του εβδομαδιαίου εντύπου ΕΒΔΟΜΑΣ, έτος Β', 11 Αυγούστου, αριθμ. 76
9. 1993 - Le fonds de photographies anciennes de l'Institut d'Archéologie Classique de Strasbourg (fonds Michaelis), thèse de Doctorat, Institut d'Archéologie Classique de Strasbourg, 3 τόμοι, Feyler, Gabrielle.