Το Αδριάνειο Γυμνάσιο Κυνοσάργους (Βουλιαγμένης, Περραίβου, Καλλιρρόης, Βούρβαχη) // Ιστορική και τοπογραφική τεκμηρίωση.

Το Αδριάνειο Γυμνάσιο στο Κυνόσαργες, 

θαμμένο σήμερα κάτω από τα οικοδομικά τετράγωνα,

 που περικλείονται από την λεωφόρο Βουλιαγμένης 

και τις οδούς Περραίβου, Καλλιρρόης και Βούρβαχη.

Εισαγωγή

Στο παρών άρθρο μεταφερόμαστε στην Αθήνα, την εποχή που αυτοκράτορας της Ρώμης ήταν ο φιλέλληνας Αδριανός και πρώτος πολίτης της πόλης ο Ηρώδης ο γιος του Αττικού. Στην περιοχή μελέτης μας, την περιοχή του Κυνοσάργους, χτίστηκε με εντολές τους λαμπρό γυμναστήριο για την άθληση της νεολαίας. Μέσα από τα ιστορικά και αρχαιολογικά ευρήματα ξετυλίγουμε την ιστορία που κρύβεται κάτω από τις πολυκατοικίες των οικοδομικών τετραγώνων που περικλείονται από την λεωφόρο Βουλιαγμένης και τις οδούς Περραίβου, Καλλιρρόης και Βούρβαχη στην γειτονιά του Νέου Κόσμου.

~Το όνομα και η θέση Κυνόσαργες // Η προέλευση του όρου και πως πήρε το όνομα της η ομώνυμη περιοχή~

Από την ελληνική μυθολογία μαθαίνουμε ότι ο Δίομος ήταν γιος του Κολλυτού, ο οποίος ήταν επώνυμος μυθικός ήρωας. Στο σπίτι του Κολλυτού είχε φιλοξενηθεί ο Ηρακλής, ο οποίος συνδέθηκε με στενή φιλία προς τον Δίομο. Όταν ο Ηρακλής κατατάχτηκε μεταξύ των Θεών, ο Δίομος ετοίμασε γι' αυτόν θυσία, αλλά μια άσπρη σκύλα, άρπαξε το ιερόθυτο (το κρέας της θυσίας) από το βωμό. Ο Δίομος κυνήγησε την σκύλα κι αυτή, μετά από κάποια απόσταση, άφησε τρομαγμένη το «λάφυρο» της και τράπηκε σε φυγή.

Σύμφωνα με χρησμό, έπρεπε ο Δίομος να ιδρύσει νέο ιερό και βωμό τού Ηρακλή στο σημείο όπου ή άσπρη σκύλα απέθεσε το αρπαγμένο σφάγιο. Η θέση αυτή ονομάστηκε Κυνόσαργες από το ουσιαστικό κύων (σκύλος) και το επίθετο αργός (λευκός). 

Η λέξη Κυνόσαργες προέρχεται από το ουσιαστικό κύων (σκύλος) 

και το επίθετο αργός (λευκός). (πηγή φωτογραφίας)

Στο σημείο εκείνο, λέγεται πως υπήρχαν και βωμοί της Ήβης (γυναίκα του Ηρακλή και κόρη του Διός), καθώς και της Αλκμήνης και του Ιόλαου. Η ευρύτερη περιοχή ονομάστηκε από τότε δήμος Διομείας, αφού με την κατασκευή του βωμού ο Δίομος ίδρυσε και τον ομώνυμο οικισμό.

Η θέση του Δήμου Διομείας σε σχέση με το Άστυ.

Το Θεμιστόκλειο τείχος χώρισε τη Διόμεια σε «έσω» και «έξω». Το Ηράκλειο του Κυνοσάργους και το Γυμνάσιο ήσαν στην έξω Διόμεια. Με το Κυνόσαργες συνδέουν οι αρχαίοι τον δήμο της Αλωπεκής, ο οποίος ήταν κοντά σ’ αυτό και απείχε ένδεκα ή δώδεκα στάδια από το τείχος τής Αθήνας (περί τα δύο χιλιόμετρα).

Αν δεχτούμε το Κυνόσαργες στα νοτιοδυτικά του Ολυμπιείου, αμέσως έξω από το τείχος κι όχι μακριά από την αριστερή όχθη τού Ιλισσού, πρέπει ν’ αναζητήσουμε την Αλωπεκή νοτιότερα, προς την κατεύθυνση τής σημερινής Δάφνης, ανατολικότερα τής νέας Σμύρνης (παλαιότερα το Κυνόσαργες τοποθετούνταν στις ανατολικές υπώρειες τού Λυκαβηττού και ή Αλωπεκή αναζητούνταν στους σημερινούς Αμπελόκηπους, όπου υπήρχε αξιόλογος συνοικισμός στην αρχαιότητα).

Οι θέσεις των αρχαίων Δήμων πέριξ του Άστεως. (πηγή)

Η περιοχή του Κυνοσάργους διέθετε δύο λόφους. Στον ανατολικό είχε ταφεί ο ρήτορας Ισοκράτης με την οικογένειά του (Πλουτάρχου, Βίοι δέκα ρητόρων, 838 b-d), o δε δυτικός είχε στρατηγική σημασία, επειδή είχε ορατότητα προς τον Φαληρικό όρμο (Ηροδ.VI, 115). Μέχρι αυτόν τον λόφο είχε φτάσει ο αθηναϊκός στρατός μετά τη μάχη του Μαραθώνα και τους διέκριναν οι Πέρσες από τα ανοιχτά του παλαιού Φαλήρου, από όπου οι νοτιοανατολικοί του Ολυμπιείου λόφοι, είναι ορατοί.

Σχέδιο της περιοχής του Ι. Τραυλού

~Ηράκλεια έν Κυνοσάργει~

Ο Δήμος της Διομείας μεγάλωσε με την εγκατάσταση των Μελιτέων, οι οποίοι άφησαν την παλιά τους «γειτονιά» (δίπλα  τον Αγοραίο Κολωνό) και ακολούθησαν τον Δίομο στην Διόμεια. Σ’ ανάμνηση αυτής της αλλαγής γειτονιάς γιορτάζονταν τα Μεταγείτνια στον Μεταγειτνιώνα μήνα, κατά το τέλος του καλοκαιριού, οπότε και  τα λεγόμενα «Ηράκλεια έν Κυνοσάργει».

Με την πάροδο του χρόνου γίνανε και άλλοι βωμοί στην περιοχή αυτή και οι κάτοικοι της περιοχής άρχισαν να αναπτύσσουν μια ιδιότροπη κουλτούρα, αφού σύμφωνα με τον μύθο ο Ηρακλής ήταν φημισμένος για την καλοφαγία και την ευθυμία του όταν ζούσε, και έτσι το φαγοπότι και το γλέντι είχε τον απώτερο σκοπό να τον ξαναζωντανέψει. Γινόντουσαν και γυμναστικές ασκήσεις, στο περίφημο γυμναστήριο του Κυνοσάργους.

Μια καθημερινή σκηνή στο Γυμναστήριο του Κυνοσάργους. 
(πηγή φωτογραφίας)

Η γιορτή των Ηράκλειων ήταν λοιπόν ένα εύθυμο και γλεντζέδικο έθιμο που συνδύαζε την λατρεία του ημίθεου Ηρακλή, του θεού Απόλλωνα, του Δία και της Αθηνάς με γερό φαγοπότι και θεαματικές αθλητικές επιδόσεις, ισάξιες των άθλων του ημίθεου ήρωα.

~Κυνόσαργες και Κυνικοί φιλόσοφοι~

Το όνομα της περιοχής μας θυμίζει τους Κυνικούς φιλόσοφους μιας και υπάρχει η ίδια ρίζα (κύνας = σκύλος). Σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο (Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων, Βιβλίο ΣΤ, Αντισθένης, 13) φαίνεται πως οι Κυνικοί πήραν το όνομα τους από την περιοχή δεδομένου ότι ο ιδρυτής της Σχολής Αντισθένης δίδασκε στο γυμναστήριο της περιοχής.

Διελέγετο δ' ἐν τῷ Κυνοσάργει γυμνασίῳ μικρὸν ἄπωθεν τῶν πυλῶν· 

ὅθεν τινὲς καὶ τὴν κυνικὴν ἐντεῦθεν ὀνομασθῆναι

Απόδοση:

Συζητούσε (ο Αντισθένης ) στο γυμναστήριο του Κυνοσάργους, λίγο πιο πέρα από τις πύλες, απ' όπου, καθώς πιστεύουν ορισμένοι, έχει λάβει και η Κυνική (φιλοσοφία) την ονομασία της. 

Ο Διογένης στο πιθάρι του (πηγή φωτογραφίας)

~Το αρχαίο γυμναστήριο του Κυνοσάργους~

Το γυμναστήριο του Κυνοσάργους ιδρύθηκε τον 6ο π.Χ. αιώνα. Εκεί γυμνάζονταν οι νέοι που ένας από τους γονείς τους δεν ήταν Αθηναίος (οι καλούμενοι ως νόθοι). Στην περιοχή τότε ένα άλσος περιέβαλε το γυμναστήριο. Εκεί γυμναζόταν και ο Θεμιστοκλής, νόθος ων, Αθηναίος, (λόγω της αλλοδαπής μητέρας του). Λέγεται ότι ο Θεμιστοκλής κατέβαλε πολλές προσπάθειες για να πείσει τους γνήσιους παίδες Αθηναίους να τον ακολουθήσουν στο Κυνόσαργες για να εξαλειφθεί αυτή η διάκριση. Τούτο όμως δεν φαίνεται να το κατόρθωσε αφού στα χρόνια του Πλουτάρχου υπήρχε ακόμη η διάκριση αυτή. 

Το Γυμνάσιο του Κυνοσάργους αν και φαίνεται να είναι υποδεέστερο από τα άλλα δύο Γυμνάσια των Αθηνών (Ακαδημίας και Λυκείου), εντούτοις ακολούθησε την ίδια ακριβώς εξέλιξη. Από αθλητικό καθαρά κέντρο και αυτό μετασχηματίζεται σε εκπαιδευτικό. Σύμφωνα με τον αποδιδόμενο διάλογο στον Πλάτωνα, τον Αξίοχο (364a-b,d), φαίνεται ότι ο Σωκράτης σύχναζε και στο Κυνόσαργες, όπως στην Ακαδημία και το Λύκειο.

~Εξέλιξη και καταστροφή~

Στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. όπως μας πληροφορεί ο Αθήναιος, στον χώρο αυτό είχε την έδρα της μια ομάδα Αθηναίων γελωτοποιών «οι Εξήκοντα» η οποία έγινε γνωστή σε ολόκληρη την Ελλάδα για το κωμικό πνεύμα της.

Το Κυνόσαργες καταστρέφεται από τον Φίλιππο τον Ε΄της Μακεδονίας το 200 π.Χ. (Τίτος Λίβιος ΧΧΧΙ.24.17).

~Το «Αδριάνειο Γυμνάσιο» στο Κυνόσαργες~

Τμήμα του ορθογωνίου κτηρίου, που έχει ταυτισθεί με το Αδριάνειο Γυμνάσιο.
(πηγή φωτογραφίας)

Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, στην περιοχή υπήρχαν δύο σχετικά οικοδομήματα, το αρχαιότερο Γυμνάσιο και το νεότερο, το οποίο κατά τον Παυσανία έφερε το όνομα του αυτοκράτορα Αδριανού και διέθετε 100 κίονες.

Κατά τα έτη 1896-1897 διενεργούνται δοκιμαστικές τομές από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή στην Αθήνα (μεταξύ των λεωφόρων Καλλιρρόης και Βουλιαγμένης), κοντά στην εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονος. Αποκαλύπτονται τα θεμέλια δύο μεγάλων κτισμάτων. Το ένα κοντά στον Άγιο Παντελεήμονα ταυτίστηκε με το αρχαϊκό Γυμνάσιο του Κυνοσάργους, ενώ το δεύτερο προς τα ανατολικά της εκκλησίας και μεγαλύτερο σε διαστάσεις ταυτίστηκε με το αναφερόμενο από τον Παυσανία (Ι.18.9) γυμνάσιο του Αδριανού «με τους 100 κίονες από μάρμαρο της Λιβύης».

Μικρή ανασκαφή διενήργησε το 1919 ο A. Kεραμόπουλλος με δαπάνη της Αρχαιολογικής Εταιρείας νοτίως του μνημείου του Λυσικράτους, στην συμβολή των οδών Bάκχου και Bύρωνος, όπου επρόκειτο να ανεγερθεί οικία. Βρέθηκε σημαντική επιγραφή του δευτέρου μισού του 5ου π.Χ. αιώνα με ιερό νόμο, ή ψήφισμα, ελλιπώς σωζόμενος, που μεταξύ άλλων απαγορεύει βυρσοδεψικές εργασίες στον Iλισσό πιο πάνω από το Ηράκλειον (πιθανότατα εννοείται το Ηράκλειον του Kυνοσάργους, η ακριβής θέση του οποίου δεν είναι γνωστή). H στήλη φυλάσσεται στο Επιγραφικό Μουσείο (EM 12553).

Το ψήφισμα που απαγορεύει τις βυρσοδεψικές εργασίες 

στον Iλισσό πιο πάνω από το Ηράκλειον

Κατά τα έτη 1970-1980 σε σωστικές ανασκαφές της Γ’ ΕΠΚΑ στα ανατολικά του Αγίου Παντελεήμονος, αποκαλύφθηκαν εκ νέου τμήματα του ορθογωνίου κτηρίου, το οποίο είχε βρεθεί από τους Άγγλους και είχε ταυτισθεί με το Αδριάνειο Γυμνάσιο. Η τμηματική αποκάλυψη του ρωμαϊκού κτηρίου συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια και έτσι συμπληρωνόταν η κάτοψη του, όμως πρόσφατα δύο σωστικές ανασκαφές στην ίδια περιοχή έδωσαν νέα και πολύ σημαντικά στοιχεία για το κτήριο και την περιοχή του.

Στην πρώτη βρέθηκε τμήμα του δυτικού τοίχου του οικοδομήματος, στον οποίο εφάπτεται ορθογώνιο δωμάτιο, αντίστοιχο με το ήδη αποκαλυφθέν στην δυτική πλευρά, αλλά μικρότερο σε διαστάσεις. Στη δεύτερη σε οικόπεδο,το οποίο πρέπει να αντιστοιχεί σε κεντρικό τμήμα της αυλής του ρωμαϊκού κτηρίου, βρέθηκε ένα πυκνότατο νεκροταφείο από 159 τάφους που χρονολογούνται από τα γεωμετρικά χρόνια μέχρι την ρωμαϊκή εποχή.

Η κα Λυγκούρη-Τόλια Ευτυχία, αρχαιολόγος και πρώην Προϊσταμένη ΚΣΤ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων γράφει σχετικά:

Με τα τελευταία ευρήματα θεωρούμε ότι τίθενται πολλά ερωτηματικά ως προς το κτήριο των ρωμαϊκών χρόνων για το αν αυτό είναι πράγματι ένα γυμνάσιο, και μάλιστα το περίφημο Γυμνάσιο του Αδριανού. Θα πρέπει μάλλον να αναζητηθεί μια άλλη λειτουργία για το κτήριο,που δεν πρέπει να είναι ένα Γυμνάσιο. Πάντως είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι η ύπαρξη του εκτεκταμένου νεκροταφείου στο εσωτερικό του κτηρίου αποκλείει οριστικά κάθε πιθανότητα ανευρέσεως του Γυμνασίου του Κυνοσάργους των αρχαϊκών ή κλασικών χρόνων στη συγκεκριμένη περιοχή.
Οι κατά καιρούς προτάσεις των διαφόρων μελετητών μαζί με τα διάσπαρτα κινητά αρχαιολογικά ευρήματα, θα πρέπει να οριοθετούν σε μεγάλο βαθμό συνολικά την θέση και την έκταση της περιοχής του Κυνοσάργους. Αυτή θα πρέπει να άρχιζε λίγο πιο έξω από τα τείχη, στην αριστερή όχθη του Ιλισού, από τις υπώρειες του Αρδηττού, να περιλάμβανε την περιοχή του Αγίου Παντελεήμονος και να κατέληγε Νότια κάπου κοντά στην περιοχή του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Η αναμονή όμως νέων στοιχείων σχετικά με τις αναφερόμενες στο Κυνόσαργες γνωστές εγκαταστάσεις, το Γυμνάσιο και το ιερό του Ηρακλέους, είναι εξαιρετικά δυσοίωνη, δεδομένου ότι η περιοχή, όπου αυτά θα ήταν δυνατόν να αποκαλυφθούν, έχει πλέον πυκνά ανοικοδομηθεί.

Κατά το έτος 2001 βρέθηκε ένα ακόμη τμήμα, μία αίθουσα εσωτερικά της δυτικής πλευράς του κτηρίου. Οι τοίχοι, σωζόμενοι σε ύψος 4 μ., διατηρήθηκαν ορατοί και επισκέψιμοι στο υπόγειο της πολυκατοικίας στην οδό Διαμαντοπούλου 1. Στην αμέσως επόμενη φωτογραφία φαίνονται τα ευρήματα πριν την ανέγερση της πολυκατοικίας:

Οδός Διαμαντοπούλου 1. Τα ευρύματα πριν το χτίσιμο της πολυκατοικίας στην θέση αυτή.

Στις φωτογραφίες που ακολουθούν φαίνεται η κατάσταση σήμερα και τα ευρήματα στο υπόγειο της πολυκατοικίας κάτω από ένα ειδικό προστατευτικό γυαλί:

Ένα δεύτερο τμήμα, η νοτιοδυτική γωνία του «Γυμνασίου» αποκαλύφθηκε το 2007 στην συμβολή των οδών Διαμαντοπούλου και Βούρβαχη (εικόνες που ακολουθούν).

Τέλος σε ανοιχτό οικόπεδο στην οδό Διαμαντοπούλου 5 φαίνονται τα ακόλουθα ίχνη:

~Το Αδριάνειο Γυμνάσιο σε σχέση με την σημερινή πολεοδομική κατάσταση στην περιοχή~

Συνολικά τα σωζόμενα τμήματα μας επιτρέπουν τον σχηματισμό της παρακάτω κάτοψης:

Κάτοψη του Αδριάνειου Γυμνασίου

Με έντονα κόκκινο περίγραμμα φαίνονται τα ευρεθέντα τμήματα του κτιρίου, ενώ με διακεκομμένες κόκκινες γραμμές, τα τμήματα που προκύπτουν ότι πρέπει να υπάρχουν. Με μπλε φαίνονται οι δυο κοίτες του Ιλισσού ποταμού. Αν γεωαναφέρουμε τώρα την κάτοψη μας θα έχουμε την ακόλουθη εικόνα:

Το Αδριάνειο Γυμνάσιο σε σχέση με την σημερινή πολεοδομική κατάσταση στην περιοχή

_________________________________________________________________________________

Σύνθεση κειμένου - Έρευνα - Φωτογραφίες:

Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Ευχαριστίες:
Ευχαριστούμε την διαχειρίστρια της πολυκατοικίας Διαμαντοπούλου 1 για την βοήθεια και συνεργασία της.

Πηγές:

Ιστοσελίδες

1. https://en.wikipedia.org
2. http://www.yppo.gr/0/anaskafes/pdfs/C_EPKA.pdf
3. http://n1.xtek.gr/ime/lyceum/?p=lemma&id=321&lang=1

Βιβλία

1. Το Γυμνάσιο του Κυνοσάργους, Αρχαιολογικά ανάλεκτα εξ Αθηνών, Ι.Τραυλός, Τ.1,1970
2. Pictorial Dictionary of Ancient Athens, J. Travlos, 1971
3. Οδωνυμικά - Η σημασία των ονομάτων των οδών της Αθήνας, Μάρω Βουγιούκα, Βασίλης Μεγαρίδης, Δήμος Αθηναίων, Πολιτισμικός Οργανισμός, 1997