Τοπογραφική ανάλυση του Πλατωνικού διαλόγου "Φαίδρος" ή "περί έρωτος",
μεταξύ του Σωκράτη και του νεαρού Φαίδρου, στις όχθες του Ιλισσού.
Εισαγωγή
- κατά πρώτο, τι είναι ο έρωτας και
- κατά δεύτερο, πώς διαμορφώνεται ο λόγος που θα επιχειρήσει την απάντηση στο προαναφερόμενο ερώτημα και συνακόλουθα, ποια είναι τα χαρακτηριστικά ενός επιτυχημένου λόγου.
Ο διάλογος λοιπόν διαπραγματεύεται την ρητορική και τον έρωτα. Ο Πλάτωνας συνδέει περίτεχνα τα δυο αυτά άσχετα φαινομενικά μεταξύ τους θέματα με τέτοια φυσικότητα όπως το να κάνουμε έναν περίπατο σε ένα όμορφο τοπίο, που αποτελεί και το πεδίο τέλεσης του διαλόγου. Ο συγκεκριμένος διάλογος που γίνεται μεταξύ του Σωκράτη και του νεαρού Φαίδρου του Μυρρινούσιου, θερμού μαθητή του σοφιστή Λυσία αλλά και του φιλοσόφου Σωκράτη, μας απασχολεί διότι λαμβάνει χώρα ἔξω τείχους, δηλαδή έξω από τα τείχη και πιο συγκεκριμένα στις όχθες του Ιλισσού. Δεν θα ασχοληθούμε με το περιεχόμενο του διαλόγου αυτού καθ'εαυτού αλλά μόνο με την χωροθέτηση του.
Παροτρύνουμε φυσικά κάθε αναγνώστη αν δεν το έχει κάνει να διαβάσει τον διάλογο αυτόν για να έχει μια δική του άποψη περί του θέματος. Στους συνδέσμους που παραθέτουμε ο διάλογος:
- σε σκαναρισμένη μορφή: Πλάτωνος Φαίδρος (αρχαίο κείμενο και απόδοση)
- σε μορφή αφήγησης: Πλάτωνος Φαίδρος (βίντεο)
- σε ηλεκτρονική μορφή: Πλάτωνος Φαίδρος (αρχαίο κείμενο)
- σε ηλεκτρονική μορφή: Πλάτωνος Φαίδρος (Plato, Phaedrus in english)
Αντικείμενο της έρευνας και της παρούσης μελέτης είναι η εύρεση της θέσης που έλαβε χώρα ο ηθικός Πλατωνικός διάλογος "Φαίδρος" ή αλλιώς "περί έρωτος", ή "περί του ωραίου" ή "περί καλού", μεταξύ του Σωκράτη και του νεαρού Φαίδρου, έξω από τα τείχη των Αθηνών στις όχθες του Ιλισσού, κάτω από ένα ψηλό και όμορφο πλατάνι.
Κίνητρο για την έρευνα αποτελεί αφενός η αγάπη προς τα πρόσωπα του Σωκράτη και του Πλάτωνα καθώς και της φιλοσοφικής οδού τους, αφετέρου η ιδιαίτερη δυνατότητα άντλησης τοπογραφικών δεδομένων μέσα από ένα ξεκάθαρα φιλοσοφικό κείμενο.
Στόχος δεν είναι η φιλοσοφική ή η αλληγορική ανάλυση του διαλόγου αλλά η χρήση των τοπογραφικών δεδομένων, λαμβάνοντας ως δεδομένο την αξιοπιστία τους, με σκοπό να εντοπίσουμε την πιθανή ή πιθανές θέσεις όπου θα μπορούσαν να έχουν συζητήσει, οι δυο αυτοί Αθηναίοι, ένα ζεστό μεσημέρι 2400 χρόνια πριν, στις όχθες του ιερού ποταμού της πόλεως των Αθηνών, στον αγαπημένο Ιλισσό.
Κίνητρο για την έρευνα αποτελεί αφενός η αγάπη προς τα πρόσωπα του Σωκράτη και του Πλάτωνα καθώς και της φιλοσοφικής οδού τους, αφετέρου η ιδιαίτερη δυνατότητα άντλησης τοπογραφικών δεδομένων μέσα από ένα ξεκάθαρα φιλοσοφικό κείμενο.
Στόχος δεν είναι η φιλοσοφική ή η αλληγορική ανάλυση του διαλόγου αλλά η χρήση των τοπογραφικών δεδομένων, λαμβάνοντας ως δεδομένο την αξιοπιστία τους, με σκοπό να εντοπίσουμε την πιθανή ή πιθανές θέσεις όπου θα μπορούσαν να έχουν συζητήσει, οι δυο αυτοί Αθηναίοι, ένα ζεστό μεσημέρι 2400 χρόνια πριν, στις όχθες του ιερού ποταμού της πόλεως των Αθηνών, στον αγαπημένο Ιλισσό.
Ο διάλογος Φαίδρος
Στο έργο του Φαίδρος ο Πλάτων πραγματεύεται κυρίως το θέμα του έρωτα. Η για να είμαστε πιο ακριβόλογοι, την τέχνη του έρωτα. Τα κεντρικά ζητήματα που αναδυκνείει ο διάλογος είναι δύο:
Στο έργο του Φαίδρος ο Πλάτων πραγματεύεται κυρίως το θέμα του έρωτα. Η για να είμαστε πιο ακριβόλογοι, την τέχνη του έρωτα. Τα κεντρικά ζητήματα που αναδυκνείει ο διάλογος είναι δύο:
- κατά πρώτο, τι είναι ο έρωτας και
- κατά δεύτερο, πώς διαμορφώνεται ο λόγος που θα επιχειρήσει την απάντηση στο προαναφερόμενο ερώτημα και συνακόλουθα, ποια είναι τα χαρακτηριστικά ενός επιτυχημένου λόγου.
Ο διάλογος λοιπόν διαπραγματεύεται την ρητορική και τον έρωτα. Ο Πλάτωνας συνδέει περίτεχνα τα δυο αυτά άσχετα φαινομενικά μεταξύ τους θέματα με τέτοια φυσικότητα όπως το να κάνουμε έναν περίπατο σε ένα όμορφο τοπίο, που αποτελεί και το πεδίο τέλεσης του διαλόγου. Ο συγκεκριμένος διάλογος που γίνεται μεταξύ του Σωκράτη και του νεαρού Φαίδρου του Μυρρινούσιου, θερμού μαθητή του σοφιστή Λυσία αλλά και του φιλοσόφου Σωκράτη, μας απασχολεί διότι λαμβάνει χώρα ἔξω τείχους, δηλαδή έξω από τα τείχη και πιο συγκεκριμένα στις όχθες του Ιλισσού. Δεν θα ασχοληθούμε με το περιεχόμενο του διαλόγου αυτού καθ'εαυτού αλλά μόνο με την χωροθέτηση του.
Παροτρύνουμε φυσικά κάθε αναγνώστη αν δεν το έχει κάνει να διαβάσει τον διάλογο αυτόν για να έχει μια δική του άποψη περί του θέματος. Στους συνδέσμους που παραθέτουμε ο διάλογος:
- σε σκαναρισμένη μορφή: Πλάτωνος Φαίδρος (αρχαίο κείμενο και απόδοση)
- σε μορφή αφήγησης: Πλάτωνος Φαίδρος (βίντεο)
- σε ηλεκτρονική μορφή: Πλάτωνος Φαίδρος (αρχαίο κείμενο)
- σε ηλεκτρονική μορφή: Πλάτωνος Φαίδρος (Plato, Phaedrus in english)
Σαν φόρο τιμής όμως στον μεγάλο μας φιλόσοφο και στον διάλογό του, παραθέτουμε ένα μικρό σχόλιο του καθηγητή Λιαντίνη για τον Φαίδρο:
«Στο Φαίδρο, που βρίσκεται το πιο βαθύ κύτταρο της φιλοσοφίας του Πλάτωνα, η θεωρία των ιδεών, βρήκα πολλά πράγματα. Βρήκα, γιατί ο έρωτας αποβλακώνει, και γιατί ο έρωτας τρελαίνει τους ανθρώπους. Βρήκα, γιατί οι έλληνες θελήσανε μοιχαλίδα την πιο ωραία γυναίκα που έφτασε να πλάσει η φαντασία τους, την Ελένη της Σπάρτης. Βρήκα, πόσο υπέροχο πράγμα είναι η ελληνική αρετή, και η ηθική ελευθερία των ελλήνων. Και πόσο μοχθηρή και αφύσικη είναι η ηθική των εβραίων. Εκείνο το διαβόητο "οὐ μοιχεύσεις" του μωσαϊκού νόμου. Που το μόνο φυσικό νόημα και η μόνη κοινωνική σταθερά που το χαρακτηρίζει, είναι να παραβαίνεται ακατανίκητα από τους περισσότερους ανθρώπους σε όλες τις εποχές. Βρήκα, πόσο βαθιά σκύψανε οι έλληνες, και είδανε και γνωρίσανε τη φύση του ανθρώπου. Δεν τη λέω ψυχή, γιατί η λέξη ψυχή είναι διαβλημένη και έχει καταντήσει ύποπτη. Βρήκα, τι είναι η τέχνη του λόγου. Και πώς γράφουνται τα πολλά ασήμαντα βιβλίδια, και τα λίγα αθάνατα έργα. Και κυρίως αυτό. Βρήκα τον αγώνα, τη βούληση για δύναμη, τη φυσικότητα, την υγεία, τον πόνο και την εμορφιά που κρύβει η αρετή των ελλήνων. Πράγμα που την έκαμε αβάσταχτη σε όλους τους κατοπινούς. Τους ευρωπαίους, τους νεοέλληνες, τους χριστιανούς, τους βουσμανοαμερικάνους, και όσους άλλους. Και γι' αυτό τη διαστρέψανε. Και από την αστραφτερή τίγρη της Σουμάτρας κοιλοπονήσανε και γέννησαν και συγκατοικούν με μια ψωραλέα γάτα.»
Δημήτρης Λιαντίνης - "Γκέμμα"
Η εύρεση της θέσης του διαλόγου ως αντικείμενο έρευνας
Πιθανόν από την αρχαιότητα να είχε ήδη ξεκινήσει μια προβληματική για την θέση του Πλατωνικού Φαίδρου. Οι πλήστες τοπογραφικές πληροφορίες του κειμένου έδωσαν τροφή σε κάθε επίδοξο ερευνητή, σχολιαστή και μελετητή. Αρκετοί διανοητές που μελέτησαν τον Φαίδρο, τον μετέφρασαν και τον σχολίασαν πήραν θέση για την τοποθεσία του διαλόγου. Οι γνώμες ποικίλουν ενώ τα πιθανά μέρη σήμερα είναι γύρω στα 3 με 4.
Μερικά ενδεικτικά ονόματα σχολιαστών, ερευνητών και επιστημόνων που ασχολήθηκαν με το θέμα της τοποθεσίας του Φαίδρου είναι ο W. H. Thompson ήδη από το 1868 (The Phaedrus of Plato, London 1868) για εκτός Ελλάδας και ο Α.Ν. Σκιάς το 1893 (ΠΑΕ 1893, Συμβολαί στην Αθηναϊκή Τοπογραφία, Εστία 1894). O Leon Robin to 1933 (PLATON OEUVRES COMPLÈTES - Phedre) προτείνει το ίδιο μέρος με τους προαναφερθέντες αλλά με διαφορετική αφετηρία ενώ ο R. E. Wycherley το 1963 τοποθέτησε τον διάλογο στο βορειότερο σημείο του, στην θέση που αποδίδεται ως ιερό των Νυμφών, του Πανός και του Αχελώου ΒΔ του Καλλιμάρμαρου, μια θέση που υιοθέτησε και ο αρχαιολόγος Ι.Τραυλός το 1971. Στις μέρες μας ο Ε.Χιώτης έχει ασχοληθεί με το θέμα όπου τοποθετεί τον διάλογο περίπου στην συμβολή των οδών Βασ. Όλγας και Βασ. Κωνσταντίνου.
Αρκετά άρθρα και αναλύσεις έχουν γραφτεί για διάφορα ζητήματα που αφορούν την τοπογραφία της περιοχής όπως η χρήση της λέξης Άγρα, η θέση και τα όρια της περιοχής Άγραι, η θέση και η χρήση του βωμού που υπήρχε εκεί, η θέση του περάσματος του Ιλισσού (ένα πέρασμα που θα χρησιμοποιούσε συχνά ο Σωκράτης για να πάει στην Αγορά μιας και το σπίτι του ήταν λίγο νοτιότερα), η πύλη εξόδου και η πορεία των συνομιλητών και φυσικά η θέση της πηγής και του ιερού των Νυμφών, του Πανός και του Αχελώου. Στους χάρτες που ακολουθούν φαίνονται οι εναλλακτικές πιθανές τοποθεσίες και οι πορείες μέχρι εκεί.
Στην συνέχεια λοιπόν θα προσπαθήσουμε και εμείς να ταξιδέψουμε στον χρόνο και στον χώρο με το να απομονώσουμε τις τοπογραφικές πληροφορίες από το κείμενο, για να προσπαθήσουμε να χωροθετήσουμε, όσο μπορούμε, τον ακριβή τόπο του ίδιου του διαλόγου.
Α.1: Ο τόπος συνάντησης Σωκράτη και Φαίδρου
Πιθανόν από την αρχαιότητα να είχε ήδη ξεκινήσει μια προβληματική για την θέση του Πλατωνικού Φαίδρου. Οι πλήστες τοπογραφικές πληροφορίες του κειμένου έδωσαν τροφή σε κάθε επίδοξο ερευνητή, σχολιαστή και μελετητή. Αρκετοί διανοητές που μελέτησαν τον Φαίδρο, τον μετέφρασαν και τον σχολίασαν πήραν θέση για την τοποθεσία του διαλόγου. Οι γνώμες ποικίλουν ενώ τα πιθανά μέρη σήμερα είναι γύρω στα 3 με 4.
Μερικά ενδεικτικά ονόματα σχολιαστών, ερευνητών και επιστημόνων που ασχολήθηκαν με το θέμα της τοποθεσίας του Φαίδρου είναι ο W. H. Thompson ήδη από το 1868 (The Phaedrus of Plato, London 1868) για εκτός Ελλάδας και ο Α.Ν. Σκιάς το 1893 (ΠΑΕ 1893, Συμβολαί στην Αθηναϊκή Τοπογραφία, Εστία 1894). O Leon Robin to 1933 (PLATON OEUVRES COMPLÈTES - Phedre) προτείνει το ίδιο μέρος με τους προαναφερθέντες αλλά με διαφορετική αφετηρία ενώ ο R. E. Wycherley το 1963 τοποθέτησε τον διάλογο στο βορειότερο σημείο του, στην θέση που αποδίδεται ως ιερό των Νυμφών, του Πανός και του Αχελώου ΒΔ του Καλλιμάρμαρου, μια θέση που υιοθέτησε και ο αρχαιολόγος Ι.Τραυλός το 1971. Στις μέρες μας ο Ε.Χιώτης έχει ασχοληθεί με το θέμα όπου τοποθετεί τον διάλογο περίπου στην συμβολή των οδών Βασ. Όλγας και Βασ. Κωνσταντίνου.
Αρκετά άρθρα και αναλύσεις έχουν γραφτεί για διάφορα ζητήματα που αφορούν την τοπογραφία της περιοχής όπως η χρήση της λέξης Άγρα, η θέση και τα όρια της περιοχής Άγραι, η θέση και η χρήση του βωμού που υπήρχε εκεί, η θέση του περάσματος του Ιλισσού (ένα πέρασμα που θα χρησιμοποιούσε συχνά ο Σωκράτης για να πάει στην Αγορά μιας και το σπίτι του ήταν λίγο νοτιότερα), η πύλη εξόδου και η πορεία των συνομιλητών και φυσικά η θέση της πηγής και του ιερού των Νυμφών, του Πανός και του Αχελώου. Στους χάρτες που ακολουθούν φαίνονται οι εναλλακτικές πιθανές τοποθεσίες και οι πορείες μέχρι εκεί.
Οι εναλλακτικές πιθανές πορείες του Σωκράτη με τον Φαίδρο
Οι εναλλακτικές θέσεις όπου ο Σωκράτης με τον Φαίδρο συζήτησαν
ΜΕΡΟΣ Α' - Οι τοπογραφικές πληροφορίες του διαλόγου
Ο διάλογος ξεκινάει με την τυχαία συνάντηση του Σωκράτη με τον ενθουσιασμένο Φαίδρο, κάπου κοντά στο ναό του Ολύμπιου Δία. Γίνεται ο εξής διάλογος:
227a-227c
Σωκράτης: ὦ φίλε Φαῖδρε, ποῖ δὴ καὶ πόθεν;απόδοση:
Φαῖδρος: παρὰ Λυσίου, ὦ Σώκρατες, τοῦ Κεφάλου, πορεύομαι δὲ πρὸς περίπατον ἔξω τείχους· συχνὸν γὰρ ἐκεῖ διέτριψα χρόνον καθήμενος ἐξ ἑωθινοῦ. τῷ δὲ σῷ καὶ ἐμῷ ἑταίρῳ πειθόμενος Ἀκουμενῷ κατὰ τὰς ὁδοὺς ποιοῦμαι τοὺς περιπάτους· φησὶ γὰρ ἀκοπωτέρους εἶναι τῶν ἐν τοῖς δρόμοις.
Σωκράτης: καλῶς γάρ, ὦ ἑταῖρε, λέγει. ἀτὰρ Λυσίας ἦν, ὡς ἔοικεν, ἐν ἄστει.
Φαῖδρος: ναί, παρ᾽ Ἐπικράτει, ἐν τῇδε τῇ πλησίον τοῦ Ὀλυμπίου οἰκίᾳ τῇ Μορυχίᾳ.
Σωκράτης: τίς οὖν δὴ ἦν ἡ διατριβή; ἢ δῆλον ὅτι τῶν λόγων ὑμᾶς Λυσίας εἱστία;
Φαῖδρος: πεύσῃ, εἴ σοι σχολὴ προϊόντι ἀκούειν.
Σωκράτης: τί δέ; οὐκ ἂν οἴει με κατὰ Πίνδαρον "καὶ ἀσχολίας ὑπέρτερον" πρᾶγμα ποιήσασθαι τὸ τεήν τε καὶ Λυσίου διατριβὴν ἀκοῦσαι;
Φαῖδρος: πρόαγε δή.
Σωκράτης: λέγοις ἄν.
ΣΩ. Αγαπητέ μου Φαίδρε, από πού έρχεσαι και που πηγαίνεις;
ΦΑΙ. Από το σπίτι του Λυσία, Σωκράτη, του γιου του Κέφαλου και πηγαίνω να κάνω περίπατο έξω από τα τείχη. Άλλωστε έμεινα εκεί πολλή ώρα, αφού καθόμουν από πολύ νωρίς το πρωί. Υπακούοντας μάλιστα στις συμβουλές του δικού σου και δικού μου αγαπητού φίλου Ακουμενού, κάνω τον περίπατο μου στους φαρδιούς δρόμους, γιατί λένε πως είναι λιγότερο κουραστικοί από αυτούς που κάνουμε στα στενά δρομάκια.
ΣΩ. Και βέβαια ορθά το συμβουλεύει, φίλε μου. Ο Λυσίας όμως, όπως φαίνεται, ήταν στο άστυ.
ΦΑΙ. Ναι, με τον Επικράτη, σ’αυτό εδώ το σπίτι του Μόρυχου, που βρίσκεται κοντά στο ναό του Ολύμπιου Δία.
ΣΩ. Και πώς περάσατε τον καιρό σας; Ή είναι προφανές ότι ο Λυσίας σάς πρόσφερε ευχαρίστηση με την ευγλωττία του;
ΦΑΙ. Θα μάθεις, αν έχεις καιρό να περπατήσεις μαζί μου και να ακούσεις.
ΣΩ. Τι; Δε με νομίζεις ικανό να θεωρήσω -όπως λέει και ο Πίνδαρος- «πράγμα σπουδαιότερο και από κάθε ασχολία» το να ακούσω πώς περάσατε τον καιρό σας εσύ και ο Λυσίας;
ΦΑΙ. Προχώρα λοιπόν μαζί μου.
ΣΩ. Μπορείς να μιλήσεις.
Από την εισαγωγή του διαλόγου μπορούμε να βγάλουμε τα εξής συμπεράσματα:
- Ο Φαίδρος από νωρίς το πρωί ήταν στο σπίτι του Λυσία και κάθισε αρκετή ώρα.
- Το σπίτι του Λυσία ήταν μέσα στην πόλη.
- Λίγο πριν ο Φαίδρος έφυγε από το σπίτι του Λυσία και ξεκίνησε για την βόλτα του έξω από τα τείχη.
- Ο Φαίδρος από νωρίς το πρωί ήταν στο σπίτι του Λυσία και κάθισε αρκετή ώρα.
- Το σπίτι του Λυσία ήταν μέσα στην πόλη.
- Λίγο πριν ο Φαίδρος έφυγε από το σπίτι του Λυσία και ξεκίνησε για την βόλτα του έξω από τα τείχη.
- Επέλεξε τον κεντρικό δρόμο να περπατήσει και όχι μικρά στενά ή δρομάκια.
- Ο Λυσίας έφυγε και αυτός από το σπίτι του και τώρα είναι μαζί με τον Επικράτη στο σπίτι του Μόρυχου.
- Ο Λυσίας έφυγε και αυτός από το σπίτι του και τώρα είναι μαζί με τον Επικράτη στο σπίτι του Μόρυχου.
- Το σπίτι του Μόρυχου είναι κοντά στο σημείο συνάντησης του Φαίδρου με τον Σωκράτη.
- Το σημείο συνάντησης του Φαίδρου με τον Σωκράτη είναι σχετικά κοντά στον ναό του Ολύμπιου Δία.
- Το σημείο συνάντησης του Φαίδρου με τον Σωκράτη είναι σχετικά κοντά στον ναό του Ολύμπιου Δία.
- Αποφασίζουν να ξεκινήσουν περπάτημα έξω από την πόλη.
Να σημειώσουμε εδώ μια πληροφορία για την ορολογία της αρχαίας οδοποιίας:
1. Οι φαρδιές και κεντρικές οδικές αρτηρίες ονομάζονταν οδοί και
2. Οι πιο μικροί και στενοί δρόμοι ονομάζονταν δρόμοι
Φανταστική απεικόνιση της Αθήνας της εποχής του διαλόγου (5ος αιώνας π.Χ.)
Χάρτης τοπογραφικός των Αθηνών, της εποχής του διαλόγου,
με τοποθετημένη την θέση συνάντησης του Σωκράτη με τον Φαίδρο.
με τοποθετημένη την θέση συνάντησης του Σωκράτη με τον Φαίδρο.
(Πηγή: Ιωάννης Τραυλός, Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Εκδόσεις Καπόν, 1991)
Α.2: Η πορεία που επέλεξαν οι δυο συνομιλητές
Συνεχίζουμε την ανάγνωση του διαλόγου:
228d-229c
Σωκράτης: δείξας γε πρῶτον, ὦ φιλότης, τί ἄρα ἐν τῇ ἀριστερᾷ ἔχεις ὑπὸ τῷ ἱματίῳ· τοπάζω γάρ σε ἔχειν τὸν λόγον αὐτόν. εἰ δὲ τοῦτό ἐστιν, οὑτωσὶ διανοοῦ περὶ ἐμοῦ, ὡς ἐγώ σε πάνυ μὲν φιλῶ, παρόντος δὲ καὶ Λυσίου, ἐμαυτόν σοι ἐμμελετᾶν παρέχειν οὐ πάνυ δέδοκται. ἀλλ᾽ ἴθι, δείκνυε.
Φαῖδρος: παῦε. ἐκκέκρουκάς με ἐλπίδος, ὦ Σώκρατες, ἣν εἶχον ἐν σοὶ ὡς ἐγγυμνασόμενος. ἀλλὰ ποῦ δὴ βούλει καθιζόμενοι ἀναγνῶμεν;
Σωκράτης: δεῦρ᾽ ἐκτραπόμενοι κατὰ τὸν Ἰλισὸν ἴωμεν, εἶτα ὅπου ἂν δόξῃ ἐν ἡσυχίᾳ καθιζησόμεθα.
Φαῖδρος: εἰς καιρόν, ὡς ἔοικεν, ἀνυπόδητος ὢν ἔτυχον σὺ μὲν γὰρ δὴ ἀεί. ῥᾷστον οὖν ἡμῖν κατὰ τὸ ὑδάτιον βρέχουσι τοὺς πόδας ἰέναι, καὶ οὐκ ἀηδές, ἄλλως τε καὶ τήνδε τὴν ὥραν τοῦ ἔτους τε καὶ τῆς ἡμέρας.
Σωκράτης: πρόαγε δή, καὶ σκόπει ἅμα ὅπου καθιζησόμεθα.
Φαῖδρος: ὁρᾷς οὖν ἐκείνην τὴν ὑψηλοτάτην πλάτανον;
Σωκράτης: τί μήν;
Φαῖδρος: ἐκεῖ σκιά τ᾽ ἐστὶν καὶ πνεῦμα μέτριον, καὶ πόα καθίζεσθαι ἢ ἂν βουλώμεθα κατακλινῆναι.
Σωκράτης: προάγοις ἄν.
Φαῖδρος: εἰπέ μοι, ὦ Σώκρατες, οὐκ ἐνθένδε μέντοι ποθὲν ἀπὸ τοῦ Ἰλισοῦ λέγεται ὁ Βορέας τὴν Ὠρείθυιαν ἁρπάσαι;
Σωκράτης: λέγεται γάρ.
Φαῖδρος: ἆρ᾽ οὖν ἐνθένδε; χαρίεντα γοῦν καὶ καθαρὰ καὶ διαφανῆ τὰ ὑδάτια φαίνεται, καὶ ἐπιτήδεια κόραις παίζειν παρ᾽ αὐτά.
Σωκράτης: οὔκ, ἀλλὰ κάτωθεν ὅσον δύ᾽ ἢ τρία στάδια, ᾗ πρὸς τὸ ἐν Ἄγρας διαβαίνομεν καὶ πού τίς ἐστι βωμὸς αὐτόθι Βορέου.
απόδοση:
ΣΩ. Πρώτα όμως, φίλε μου, δείξε μου τι κρατάς στο αριστερό σου χέρι, εκεί, κάτω από το ρούχο γιατί μου φαίνεται πως έχεις το λόγο τον ίδιο. Αν είναι έτσι, να ξέρεις τούτο για μένα, ότι σε αγαπώ πολύ βέβαια, αλλά, ενόσω είναι παρών ο Λυσίας, δεν έχω καμιά διάθεση να σου παρέχω τον εαυτό μου για να ασκείσαι. Έλα όμως, δείξε μου.
ΦΑΙ. Πάψε. Μου πήρες την ελπίδα που είχα, Σωκράτη, ότι θα ασκηθώ επάνω σου. Όμως, πού θέλεις να καθίσουμε για να διαβάσουμε;
ΣΩ. Ας απομακρυνθούμε από εδώ και ας προχωρήσουμε προς τον Ιλισσό, έπειτα, όπου σου φαίνεται καλά, θα καθίσουμε με ησυχία.
ΦΑΙ. Κατάλληλα με την περίσταση, όπως φαίνεται, έτυχε να είμαι ανυπόδητος, γιατί εσύ βέβαια πάντοτε είσαι. Ευκολότατο άλλωστε θα είναι για μας να προχωρήσουμε βρέχοντας τα πόδια μας στο ποτάμι, και καθόλου δυσάρεστο, προπάντων γι’ αυτή την εποχή του χρόνου και αυτή την ώρα της ημέρας.
ΣΩ. Προχώρησε λοιπόν και κοίταξε συγχρόνως που θα καθίσουμε.
ΦΑΙ. Βλέπεις εκείνο το πανύψηλο πλατάνι;
ΣΩ. Και λοιπόν;
ΦΑΙ. Εκεί και σκιά υπάρχει και φυσάει λίγο και χορτάρι υπάρχει για να καθίσουμε ή, αν το θελήσουμε, και να ξαπλώσουμε.
ΣΩ. Προχώρησε πρώτος
ΦΑΙ. Πες μου, Σωκράτη, δεν αναφέρει ο μύθος πως από κάπου εδώ κοντά στον Ιλισό ο Βορέας άρπαξε την Ωρείθυια;
ΣΩ. Έτσι λέγεται
ΦΑΙ. Άραγε λοιπόν εδώ είναι; Ευχάριστα τουλάχιστον και καθαρά και διάφανα φαίνονται τα νερά, και κατάλληλα για να διασκεδάζουν κορίτσια κοντά τους.
ΣΩ. Όχι, αλλά λίγο πιο κάτω, περίπου δυο η τρία στάδια, στο σημείο που περνάμε το ποτάμι με κατεύθυνση το ιερό της Άγρας. Υπάρχει μάλιστα εκεί και κάποιος βωμός του Βορέα.
Από το άνω απόσπασμα μπορούμε να βγάλουμε τα εξής συμπεράσματα:
- Οι δύο πρωταγωνιστές μας αποφασίζουν να απομακρυνθούν από τον τόπο συνάντησης τους και ξεκινούν να περπατάνε.
- Όντας έξω από την πόλη, πορεύονται πάνω στον κεντρικό φαρδύ δρόμο και συναντώντας τον Ιλισό αποφασίζουν να μπουν στην κοίτη του και να κινηθούν μέσα στα δροσερά νερά του.
- Το σημείο που παίρνουν την απόφαση αλλαγής πορείας απέχει 2 με 3 στάδια από 2 σημεία νοτιότερα (κάτωθεν). Το πρώτο είναι η θέση του βωμού του Βορέα στην δυτική πλευρά του ποταμού και το δεύτερο σημείο είναι αυτό που περνούσαν το ποτάμι με κατεύθυνση τον βωμό της Άγρας στην ανατολική πλευρά του ποταμού.
Η διάβαση του Ιλισσού πίσω από το Ολυμπιείο. Πίνακας του Alfred de Curzon, 1854
Α.3: Ο τελικός τόπος του διαλόγου
Οι δύο συνομιλητές συνεχίζουν την πορεία τους κατά μήκος του Ιλισού και λίγο πιο κάτω στον διάλογο διαβάζουμε:
230a-230c
230a-230c
Σωκράτης: ...ἀτάρ, ὦ ἑταῖρε, μεταξὺ τῶν λόγων, ἆρ᾽ οὐ τόδε ἦν τὸ δένδρον ἐφ᾽ ὅπερ ἦγες ἡμᾶς;
Φαῖδρος: τοῦτο μὲν οὖν αὐτό.
Σωκράτης: νὴ τὴν Ἥραν, καλή γε ἡ καταγωγή. ἥ τε γὰρ πλάτανος αὕτη μάλ᾽ ἀμφιλαφής τε καὶ ὑψηλή, τοῦ τε ἄγνου τὸ ὕψος καὶ τὸ σύσκιον πάγκαλον, καὶ ὡς ἀκμὴν ἔχει τῆς ἄνθης, ὡς ἂν εὐωδέστατον παρέχοι τὸν τόπον· ἥ τε αὖ πηγὴ χαριεστάτη ὑπὸ τῆς πλατάνου ῥεῖ μάλα ψυχροῦ ὕδατος, ὥστε γε τῷ ποδὶ τεκμήρασθαι. Νυμφῶν τέ τινων καὶ Ἀχελῴου ἱερὸν ἀπὸ τῶν κορῶν τε καὶ ἀγαλμάτων ἔοικεν εἶναι. εἰ δ᾽ αὖ βούλει, τὸ εὔπνουν τοῦ τόπου ὡς ἀγαπητὸν καὶ σφόδρα ἡδύ· θερινόν τε καὶ λιγυρὸν ὑπηχεῖ τῷ τῶν τεττίγων χορῷ. πάντων δὲ κομψότατον τὸ τῆς πόας, ὅτι ἐν ἠρέμα προσάντει ἱκανὴ πέφυκε κατακλινέντι τὴν κεφαλὴν παγκάλως ἔχειν. ὥστε ἄριστά σοι ἐξενάγηται, ὦ φίλε Φαῖδρε.
Απόδοση:
ΣΩ. ...Όμως, φίλε μου, σε ρωτώ -ανάμεσα στις κουβέντες μας-, δεν είναι αυτό το δέντρο όπου μας οδηγούσες;
ΦΑΙ. Αυτό ακριβώς είναι.
ΣΩ. Μα την Ήρα, όμορφο μέρος για να καθίσουμε. Και ο πλάτανος αυτός απλώνει γύρω του πλατιά σκιά και είναι ψηλός, και το ύψος και ο ίσκιος της λυγαριάς είναι πανέμορφα, και, καθώς είναι έτσι ολάνθιστη, γεμίζει με πολλή ευωδιά τον τόπο. έπειτα και η πηγή με μεγάλη χάρη ρέει κάτω από τον πλάτανο και το νερό της είναι πολύ δροσερό, όπως μπορώ κιόλας να κρίνω, νιώθοντας το στα πόδια μου. και από τις κόρες και τα αγάλματα φαίνεται πως είναι ένας ιερός τόπος, αφιερωμένος σε κάποιες Νύμφες και στον Αχελώο. Και ακόμα, αν θέλεις, το ωραίο αεράκι που φυσάει σε αυτό το μέρος, πόσο είναι ελκυστικό και πολύ ευχάριστο. και μάλιστα καλοκαιρινό, έτσι όπως είναι, και ανάλαφρο, συνοδεύει απαλά το τραγούδι των τζιτζικιών. Όμως το πιο χαριτωμένο απ' όλα είναι το χορτάρι, που κλίνει τόσο ήρεμα προς τα πλάγια και είναι τόσο πλούσιο, που, όταν ξαπλώσεις κάτω, θα έχεις πολύ αναπαυτικό προσκέφαλο. Έτσι, λοιπόν, φίλε μου Φαίδρε, με ξενάγησες με τον καλύτερο τρόπο.
Από το άνω απόσπασμα μπορούμε να βγάλουμε τα εξής συμπεράσματα:
- Οι δύο πρωταγωνιστές συνεχίζουν να συνομιλούν και να περπατάνε όταν αποφασίζουν να κάτσουν για την συζήτηση τους κάτω από τον πλάτανο που είχαν εντοπίσει νωρίτερα.
- Κάτω από τον πλάτανο υπάρχει πηγή με τρεχούμενο νερό.
- Υπάρχουν αγάλματα στον τόπο που υποδεικνύουν ότι το μέρος είναι αφιερωμένο στις Νύμφες και τον Αχελώο.
- Υπάρχουν αγάλματα στον τόπο που υποδεικνύουν ότι το μέρος είναι αφιερωμένο στις Νύμφες και τον Αχελώο.
Α.4: Η παλινωδία του Σωκράτη και το πέρασμα του ποταμού
Στην συνέχεια του διαλόγου και μετά το πρώτο μέρος τς συζήτησης εντοπίζουμε μια ακόμα πληροφορία σχετικά με την τοποθεσία του διαλόγου, μέσα από τα λεγόμενα του Σωκράτη. Παραθέτουμε το κείμενο και την απόδοση των σχετικών αποσπασμάτων:
241e-242a
Σωκράτης καὶ τί δεῖ μακροῦ λόγου; περὶ γὰρ ἀμφοῖν ἱκανῶς εἴρηται. καὶ οὕτω δὴ ὁ μῦθος ὅτι πάσχειν προσήκει αὐτῷ, τοῦτο πείσεται· κἀγὼ τὸν ποταμὸν τοῦτον διαβὰς ἀπέρχομαι πρὶν ὑπὸ σοῦ τι μεῖζον ἀναγκασθῆναι.
απόδοση
ΣΩ. Τι ανάγκη υπάρχει, λοιπόν, για μακρύ λόγο; Και για τους δύο έχουν ειπωθεί αρκετά. Έτσι, λοιπόν, το επινόημα μου, ο λόγος μου, θα πάθει ό,τι του ταιριάζει, θα πάρει τέλος. Και εγώ περνώ αυτό το ποτάμι και φεύγω, πριν αναγκαστώ από εσένα να σου κάνω καμιά μεγαλύτερη χάρη.
242b-242c
Σωκράτης ἡνίκ᾽ ἔμελλον, ὠγαθέ, τὸν ποταμὸν διαβαίνειν, τὸ δαιμόνιόν τε καὶ τὸ εἰωθὸς σημεῖόν μοι γίγνεσθαι ἐγένετο -ἀεὶ δέ με ἐπίσχει ὃ ἂν μέλλω πράττειν-καί τινα φωνὴν ἔδοξα αὐτόθεν ἀκοῦσαι, ἥ με οὐκ ἐᾷ ἀπιέναι πρὶν ἂν ἀφοσιώσωμαι, ὡς δή τι ἡμαρτηκότα εἰς τὸ θεῖον.
απόδοση
ΣΩ. Καλέ μου φίλε, όταν επρόκειτο να διαβώ τον ποταμό, συνέβη να μου έρθει το δαιμόνιο μου, ο οιωνός που με επισκέπτεται συνήθως -πάντα με συγκρατεί από αυτό που σκοπεύω να κάνω- και μου φάνηκε ότι, από το ίδιο μέρος, άκουσα κάποια φωνή που δε με αφήνει να φύγω πριν εξαγνιστώ, σα να έχω αμαρτήσει για κάποιο πράγμα στο θεό.
Από το άνω απόσπασμα μπορούμε να βγάλουμε τα εξής συμπεράσματα:
- Το δαιμόνιο του τον αποτρέπει από κάτι τέτοιο και ο Σωκράτης επιστρέφει και συνεχίζει με την παλινωδία του.
ΜΕΡΟΣ Β' - Τοπογραφική ανάλυση του διαλόγου
Β.1: Οι τοπογραφικές πληροφορίες του διαλόγου
Αντιγράφουμε εδώ όλες τις τοπογραφικές πληροφορίες που αντλήσαμε από τον διάλογο και καταγράφουμε τα άμεσα συμπεράσματα προς χρήσιν στην ανάλυση:
- Ο Φαίδρος από νωρίς το πρωί ήταν στο σπίτι του Λυσία και κάθισε αρκετή ώρα.
- Ο Φαίδρος από νωρίς το πρωί ήταν στο σπίτι του Λυσία και κάθισε αρκετή ώρα.
Συμπέρασμα: Είναι περίπου μεσημέρι (κάτι που προκύπτει και από άλλα σημεία του διαλόγου).
- Το σπίτι του Λυσία ήταν μέσα στην πόλη.
- Λίγο πριν ο Φαίδρος έφυγε από το σπίτι του Λυσία και ξεκίνησε για την βόλτα του έξω από τα τείχη.
- Το σπίτι του Λυσία ήταν μέσα στην πόλη.
- Λίγο πριν ο Φαίδρος έφυγε από το σπίτι του Λυσία και ξεκίνησε για την βόλτα του έξω από τα τείχη.
- Επέλεξε τον κεντρικό δρόμο να περπατήσει και όχι μικρά στενά ή δρομάκια.
Συμπέρασμα: Ο Φαίδρος κατευθύνεται από το άστυ μέσω μιας κεντρικής οδού προς μια πύλη για να βγει να περπατήσει.
- Ο Λυσίας έφυγε και αυτός από το σπίτι του και τώρα είναι μαζί με τον Επικράτη στο σπίτι του Μόρυχου.
- Το σπίτι του Μόρυχου είναι κοντά στο σημείο συνάντησης του Φαίδρου με τον Σωκράτη.
- Το σημείο συνάντησης του Φαίδρου με τον Σωκράτη είναι σχετικά κοντά στον ναό του Ολύμπιου Δία.
- Αποφασίζουν να ξεκινήσουν περπάτημα έξω από την πόλη.
- Οι δύο πρωταγωνιστές μας αποφασίζουν να απομακρυνθούν από τον τόπο συνάντησης τους και ξεκινούν να περπατάνε.
- Ο Λυσίας έφυγε και αυτός από το σπίτι του και τώρα είναι μαζί με τον Επικράτη στο σπίτι του Μόρυχου.
- Το σπίτι του Μόρυχου είναι κοντά στο σημείο συνάντησης του Φαίδρου με τον Σωκράτη.
- Το σημείο συνάντησης του Φαίδρου με τον Σωκράτη είναι σχετικά κοντά στον ναό του Ολύμπιου Δία.
- Αποφασίζουν να ξεκινήσουν περπάτημα έξω από την πόλη.
- Οι δύο πρωταγωνιστές μας αποφασίζουν να απομακρυνθούν από τον τόπο συνάντησης τους και ξεκινούν να περπατάνε.
Συμπέρασμα: Ο Φαίδρος συνάντησε τον Σωκράτη πάνω στην οδό κοντά στο Ολυμπιείο και αποφάσισαν από κοινού να περπατήσουν προς τον Ιλισσό.
- Όντας έξω από την πόλη, πορεύονται πάνω στον κεντρικό φαρδύ δρόμο και συναντώντας τον Ιλισό αποφασίζουν να μπουν στην κοίτη του και να κινηθούν μέσα στα δροσερά νερά του.
- Το σημείο που παίρνουν την απόφαση αλλαγής πορείας απέχει 2 με 3 στάδια από 2 σημεία νοτιότερα (κάτωθεν). Το πρώτο είναι η θέση του βωμού του Βορέα στην δυτική πλευρά του ποταμού και το δεύτερο σημείο είναι αυτό που περνούσαν το ποτάμι με κατεύθυνση τον βωμό της Άγρας στην ανατολική πλευρά του ποταμού.
- Όντας έξω από την πόλη, πορεύονται πάνω στον κεντρικό φαρδύ δρόμο και συναντώντας τον Ιλισό αποφασίζουν να μπουν στην κοίτη του και να κινηθούν μέσα στα δροσερά νερά του.
- Το σημείο που παίρνουν την απόφαση αλλαγής πορείας απέχει 2 με 3 στάδια από 2 σημεία νοτιότερα (κάτωθεν). Το πρώτο είναι η θέση του βωμού του Βορέα στην δυτική πλευρά του ποταμού και το δεύτερο σημείο είναι αυτό που περνούσαν το ποτάμι με κατεύθυνση τον βωμό της Άγρας στην ανατολική πλευρά του ποταμού.
Συμπέρασμα: Φτάνοντας στον Ιλισσό επιλέγει ο Φαίδρος έναν πλάτανο να πάνε να κάτσουν. Το σημείο της αλλαγής πορείας απέχει 2 με 3 στάδια από την θέση του βωμού του Βορέα και το σημείο που περνούσαν το ποτάμι με κατεύθυνση τον βωμό της Άγρας.
- Οι δύο πρωταγωνιστές συνεχίζουν να συνομιλούν και να περπατάνε όταν αποφασίζουν να κάτσουν για την συζήτηση τους κάτω από τον πλάτανο που είχαν εντοπίσει νωρίτερα.
- Κάτω από τον πλάτανο υπάρχει πηγή με τρεχούμενο νερό.
- Υπάρχουν αγάλματα στον τόπο που υποδεικνύουν ότι το μέρος είναι αφιερωμένο στις Νύμφες και τον Αχελώο.
- Οι δύο πρωταγωνιστές συνεχίζουν να συνομιλούν και να περπατάνε όταν αποφασίζουν να κάτσουν για την συζήτηση τους κάτω από τον πλάτανο που είχαν εντοπίσει νωρίτερα.
- Κάτω από τον πλάτανο υπάρχει πηγή με τρεχούμενο νερό.
- Υπάρχουν αγάλματα στον τόπο που υποδεικνύουν ότι το μέρος είναι αφιερωμένο στις Νύμφες και τον Αχελώο.
Συμπέρασμα: Στο μέρος που κάθονται τελικά υπάρχει ένα ψηλό πλατάνι, μια πηγή με τρεχούμενο νερό και κοντά ιερό των Νυμφών και του Αχελώου.
- Οι δύο πρωταγωνιστές συνομιλούν αρκετή ώρα κάτω από τον πλάτανο όταν ο Σωκράτης θεωρώντας ότι έχει ολοκληρωθεί η συζήτηση αποφασίζει να περάσει το ποτάμι για να φύγει.
- Το δαιμόνιο του τον αποτρέπει από κάτι τέτοιο και ο Σωκράτης επιστρέφει και συνεχίζει με την παλινωδία του.
Συμπέρασμα: Ο πλάτανος και η πηγή ήταν σίγουρα στην δεξιά όχθη του ποταμού μιας και πρώτη φορά αναφέρεται ότι θα διαβεί τον ποταμό ο Σωκράτης λίγο πριν την παλινωδία του.
- Οι δύο πρωταγωνιστές συνομιλούν αρκετή ώρα κάτω από τον πλάτανο όταν ο Σωκράτης θεωρώντας ότι έχει ολοκληρωθεί η συζήτηση αποφασίζει να περάσει το ποτάμι για να φύγει.
- Το δαιμόνιο του τον αποτρέπει από κάτι τέτοιο και ο Σωκράτης επιστρέφει και συνεχίζει με την παλινωδία του.
Συμπέρασμα: Ο πλάτανος και η πηγή ήταν σίγουρα στην δεξιά όχθη του ποταμού μιας και πρώτη φορά αναφέρεται ότι θα διαβεί τον ποταμό ο Σωκράτης λίγο πριν την παλινωδία του.
Συγκεντρωτικά έχουμε:
- Είναι περίπου μεσημέρι (κάτι που προκύπτει και από άλλα σημεία του διαλόγου).
- Ο Φαίδρος κατευθύνεται από το άστυ μέσω μιας κεντρικής οδού προς μια πύλη για να βγει να περπατήσει.
- Ο Φαίδρος συνάντησε τον Σωκράτη πάνω στην οδό κοντά στο Ολυμπιείο και αποφάσισαν από κοινού να περπατήσουν προς τον Ιλισσό.
- Φτάνοντας στον Ιλισσό επιλέγει ο Φαίδρος έναν πλάτανο να πάνε να κάτσουν. Το σημείο της αλλαγής πορείας απέχει 2 με 3 στάδια από την θέση του βωμού του Βορέα και το σημείο που περνούσαν το ποτάμι με κατεύθυνση τον βωμό της Άγρας.
- Στο μέρος που κάθονται τελικά υπάρχει ένα ψηλό πλατάνι, μια πηγή με τρεχούμενο νερό και κοντά ιερό των Νυμφών και του Αχελώου.
- Ο πλάτανος και η πηγή ήταν σίγουρα στην δεξιά όχθη του ποταμού μιας και πρώτη φορά αναφέρεται ότι θα διαβεί τον ποταμό ο Σωκράτης λίγο πριν την παλινωδία του.
Σκοπός λοιπόν είναι να εντοπίσουμε όσο καλύτερα μπορούμε:
Β. Την πύλη εξόδου από την πόλη
Γ. Την πορεία (α' μέρος)
Δ. Την θέση της αλλαγής της πορείας
Ε. Την πορεία (β' μέρος)
Ζ. Την θέση του πλατάνου και της πηγής
Β.2: Το σημείο συνάντησης και η πύλη εξόδου
Ο Φαίδρος, επειδή όπως λέει κατὰ τὰς ὁδοὺς ποιοῦμαι τοὺς περιπάτους, επέλεξε να κάνει την βόλτα του έξω από τα τείχη, προφανώς θα διάλεξε να εξέλθει του άστεως από κάποια κοντινή πύλη στο Ολυμπιείο, όπου και συνάντησε τον Σωκράτη. Όπως έχουν δείξει οι ιστορικές και αρχαιολογικές έρευνες τα τείχη την εποχή του διαλόγου περιέκλειαν και το Ολυμπιείο. Είναι η εποχή που έχει ολοκληρωθεί η επί πολλών ετών και προσπαθειών τείχιση της πόλεως των Αθηνών που είχε ξεκινήσει με τον Θεμιστοκλή, συνεχίστηκε επί Περικλή και ολοκληρώθηκε επί Κίμωνα. Οι πλέον κοντινές πύλες στο Ολυμπιείο ήταν οι λεγόμενες Διοχάρους Πύλαι, οι Αιγέως Πύλαι ή Ιππάδαι Πύλαι και οι Διόμειαι Πύλαι. (Εικόνα που ακολουθεί)
Λεπτομέρεια τοπογραφικού χάρτη των Αθηνών, της εποχής του διαλόγου,
στην περιοχή μελέτης, όπου φαίνονται οι τρεις πύλες κοντά στο Ολυμπιείο.
(Πηγή: Ιωάννης Τραυλός, Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Εκδόσεις Καπόν, 1991)
Από τον δικτυακό τόπο της Αρχαιολογίας της Πόλεως των Αθηνών πληροφορούμαστε:
Οι Διοχάρους Πύλαι, που ο Στράβων τοποθετεί πλησίον του Λυκείου και για τις οποίες κάνει λόγο μια ανακαλυφθείσα επιγραφή, χωροθετούνται πλησίον της σημερινής πλατείας Συντάγματος και συγκεκριμένα στην περιοχή περιμετρικά της χριστιανικής εκκλησίας της Αγ. Δυνάμεως. Ο συγκεκριμένος δρόμος ένωνε την Αθήνα με την περιοχή της Μεσογαίας και των Διακρίων (Β.Α. Αττική).
Από τις Αιγέως Πύλαι ή Ιππάδαι Πύλαι που έχουν πιστοποιηθεί μόλις δυτικά του προπύλου στα βόρεια του Ολυμπιείου, ξεκινούσε ένας δρόμος που οδηγούσε προς το Παναθηναϊκό Στάδιο, τα παραλίσια ιερά, το ιερό του Ηρακλέους Παγκράτους και τις οικιστικές εγκαταστάσεις στην περιοχή του σημερινού Παγκρατίου έως τον Υμηττό. Σχετική επιγραφή σχετίζει την πύλη με την συνοικία της Αγρυλής η Αγκυλής, η οποία εκτεινόταν προς την κατεύθυνση του Υμηττού και συγκεκριμένα στην περιοχή του λόφου Αρδηττού και του Παναθηναϊκού Σταδίου. Η ίδια πύλη βαπτίσθηκε Ιππάδαι προφανώς εξαιτίας των ιππικών αγώνων που διεξάγονταν στον δρόμο του γειτονικού γυμνασίου του Λυκείου, ενώ ο Πλούταρχος την κατονομάζει ως Αιγέως Πύλαι σε συσχετισμό με τον μυθικό βασιλέα των Αθηνών Αιγέα, τοποθετώντας την δίπλα στο ιερό του Δελφινίου Απόλλωνος.
Στην νοτιοανατολική περιφέρεια του τείχους ανοίγονταν οι Διόμιαι Πύλαι, που αναφέρονται από τον Πλούταρχο και τον Διογένη τον Λαέρτιο σε άμεση σύνδεση με το γυμνάσιο του Κυνοσάργους στον δήμο της Διομείας (πήρε το όνομά της από τον τοπικό ήρωα Δίομο), νοτίως του ιερού του Ολυμπίου Διός, κοντά στην όχθη του ποταμού Ιλισσού, όπου είχαν εγκατασταθεί οι Αθηναίοι από τον δήμο της Μελίτης πριν από τους Περσικούς Πολέμους. Τα στοιχεία συγκλίνουν στην υπόθεση ότι, όταν ο φιλόσοφος Σωκράτης πήγαινε στο Κυνόσαργες, εξερχόταν της πόλης μέσω αυτής της πύλης. Αν και δεν έχει φθάσει έως τις μέρες μας κανένα κατάλοιπο της Θεμιστόκλειας οχύρωσης σε αυτόν τον χώρο, φαίνεται ότι το υστερορρωμαϊκό τείχος έφερε ανάλογη πύλη, που διαδέχθηκε μια προγενέστερη στο ίδιο σημείο.Επομένως παρατηρούμε ότι οι συνομιλητές θα μπορούσαν να είχαν εξέλθει της πόλεως:
1. από τις Διοχάρους Πύλαι ή
2. από τις Αιγέως Πύλαι ή
3. από τις Διόμιαι Πύλαι.
Οι Διοχάρους Πύλαι αποκλείονται εξ αρχής λόγω του ότι οι συνομιλητές μας αποφάσισαν να κατευθυνθούν προς τον Ιλισσό, οπότε το να κατευθυνθούν προς τις Διοχάρους Πύλαι, δηλαδή βορειότερα από όπου συναντήθηκαν, δεν θα ήταν λογικό, μιας και θα απομακρύνονταν από τον ποταμό.
Αυτό λοιπόν μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι συνομιλητές μας εξήλθαν από τις Αιγέως Πύλαι.
Β.3: Η πορεία (α' μέρος)
Εξερχόμενοι λοιπόν από τις Αιγέως Πύλαι προχωρούν πάνω στην οδό που οδηγούσε προς το Λύκειο και το Στάδιο. Σε ένα σημείο που απείχε 2 με 3 στάδια από τον βωμό του Βορέα αποφασίζουν να ακολουθήσουν την ροή του ποταμού προς ένα ψηλό πλατάνι για να κάτσουν. Γνωρίζουμε ότι το Αττικό Στάδιο είχε μήκος 184.98μ. Ο Σωκράτης λοιπόν αναφέρει ότι από το σημείο που βρίσκονται, το σημείο που άρπαξε ο Βορέας της Ωρείθυια όπου βρίσκεται και βωμός του Βορέα, απέχει 2 με 3 στάδια που σημαίνει 400 με 600 μέτρα περίπου. Στο ίδιο σημείο υπήρχε πέρασμα του ποταμού για την απέναντι όχθη όπου κοντά εκεί υπήρχε και το ιερό της Άγρας. Άρα η αλλαγή πορείας των συνομιλητών έλαβε χώρα 400 με 600 μέτρα βόρεια του βωμού του Βορέα και λίγο περισσότερο ή λιγότερο της γέφυρας του Ιλισού.
Η θέση του βωμού του Βορέα
Στον χάρτη του Τραυλού που ακολουθεί ο βωμός του Βορέα τοποθετείται στο νούμερο 21 πίσω από τις εγκαταστάσεις του Εθνικού. 400 με 600 μέτρα βορειότερα είναι η περιοχή μπροστά από το Στάδιο και άρα η πιθανή τοποθεσία της αλλαγής της κατεύθυνσης του διαλόγου.
Η αρχαία τοπογραφία της περιοχής του Ολυμπιείου στον Ιλισσό όπου φαίνονται οι θέσεις των ιερών.
Στο νούμερο 21 ο Τραυλός τοποθετεί την θέση του βωμού του Βορέως,
στο 22 την διάβαση του Ιλισσού και στο 26 το ιερό των Νυμφών, Πανός και Αχελώου
(Πηγή: Ιωάννης Τραυλός, Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Εκδόσεις Καπόν, 1991)
Στο νούμερο 21 ο Τραυλός τοποθετεί την θέση του βωμού του Βορέως,
στο 22 την διάβαση του Ιλισσού και στο 26 το ιερό των Νυμφών, Πανός και Αχελώου
(Πηγή: Ιωάννης Τραυλός, Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Εκδόσεις Καπόν, 1991)
Ο επεξεργασμένος χάρτης του Τραυλού με αεροφωτογραφικό υπόβαθρο
για την καλύτερη κατανόηση των θέσεων των ιερών.
Αν τώρα από τον Βωμό του Βορέα τραβήξουμε 2 κύκλους, όπου ο ένας θα έχει ακτίνα 400 μέτρα και ο άλλος 600 μέτρα, θα έχουμε κατά προσέγγιση την περιοχή αλλαγής κατεύθυνσης των συνομιλητών μας (βλέπε εικόνα που ακολουθεί):
Αν ενώσουμε όλες τις παραπάνω πληροφορίες λοιπόν μας προκύπτει αυτή η πορεία:
Από αυτό το σημείο και μετά ξεκινάει η δυσκολία της έρευνας καθότι η ακριβής εύρεση της θέσης του πλατάνου χρειάζεται την εύρεση της θέσης μιας πηγής καθώς και του ιερού των Νυμφών και του Αχελώου.
Β.4: Η πορεία (β' μέρος) και η τελική θέση συζήτησης
Β.4: Η πορεία (β' μέρος) και η τελική θέση συζήτησης
Το ιερό των Νυμφών, του Αχελώου και του Πανός.
Όπως ήδη αναφέραμε ΒΔ του Καλλιμάρμαρου βρέθηκε γύψινο αντίγραφο μαρμάρινου ανάγλυφου και έτσι ο χώρος ταυτίστηκε με το ιερό των Νυμφών, του Αχελώου και του Πανός, μιας και αυτές οι μορφές απεικονίζονταν. Στην εικόνα που ακολουθεί φαίνεται το ευρεθέν ανάγλυφο.
Γύψινο αντίγραφο μαρμάρινου ανάγλυφου που βρέθηκε στα βορειοδυτικά του σταδίου, όπου ο χώρος ταυτίστηκε με το ιερό των Νυμφών, του Αχελώου και του Πανός.
Στην πάνω μεριά από αριστερά προς τα δεξιά φαίνεται το κεφάλι του Αχελώου,
ο Ερμής να οδηγεί 3 νύμφες και ο Πάνας να παίζει την σύριγγα του.
Στο κάτω μέρος ένας άνδρας με ένα άλογο πλησιάζει σε έναν βωμό
όπου βρίσκονται όρθια η Περσεφόνη και καθιστή η Δήμητρα. (πηγή)
όπου βρίσκονται όρθια η Περσεφόνη και καθιστή η Δήμητρα. (πηγή)
Στην εικόνα που ακολουθεί φαίνεται η τοποθεσία εύρεσης του αναγλύφου:
Αν και ο Σωκράτης αναφέρει ότι υπάρχουν αγάλματα στον τόπο που υποδεικνύουν ότι το μέρος είναι αφιερωμένο στις Νύμφες και τον Πάνα η έλλειψη στοιχείων για κάποια πηγή στην περιοχή δυσκολεύει την τοποθέτηση του διαλόγου στο σημείο αυτό.
Η εύρεση της πηγής και η περίπτωση της Καλλιρρόης
Είναι δεδομένο πάντως ότι στην τοποθεσία που κάθονται τελικά υπάρχει πηγή με τρεχούμενο νερό πέρα από τα αγάλματα που υποδεικνύουν ότι το μέρος είναι αφιερωμένο στις Νύμφες και τον Πάνα. Η πλέον γνωστή πηγή στην περιοχή είναι αυτή της Καλλιρόης, κύρια πηγή υδροληψίας των αρχαίων Αθηνών μαζί με την Εννεάκρουνο.
Το επόμενο σχέδιο που ακολουθεί δείχνει την θέση της πηγής μετά από γεωαναφορά των σχεδίων του Λαμπαδάριου σε σύγχρονο υπόβαθρο της ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Α.Ε.
Η θέση της πηγής Καλλιρρόης και οι δυο δεξαμενές (Α και Β) στην κοίτη του Ιλισσού όπου λειτουργούσαν ως η κύρια πηγή υδροληψίας των κατοίκων της περιοχής
ακόμα και μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα.
ακόμα και μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα.
(Πηγή: Pictorial Dictionary of Ancient Athens, J. Travlos, Hacker Art Books, NY, 1980)
Η θέση της πηγής Καλλιρρόης και οι δυο δεξαμενές στην κοίτη του Ιλισσού,
Ψηφιακό σχέδιο σε σύγχρονο υπόβαθρο αεροφωτογραφιών.
Ψηφιακό σχέδιο σε σύγχρονο υπόβαθρο αεροφωτογραφιών.
Η πηγή της Καλλιρρόης και οι καταρράκτες του Ιλισσού, POMARDI Simone,1820
πηγή: ΙΛΙ-SOS
Η πηγή Καλλιρόη σε εποχή που ο Ιλισσός δεν κατεβάζει νερό, Δ.Κωνσταντίνου, 1862.
Διακρίνονται οι παλιές Αθηναίες που πλένουν τα ρούχα τους στον χώρο
καθώς και το εξαιρετικά μεγάλο ύψος των βράχων.
πηγή: ΙΛΙ-SOS
Η πηγή της Καλλιρρόης και οι καταρράκτες του Ιλισσού, 1875
Διακρίνονται άνθρωποι στα πρανή των βράχων και διαπιστώνουμε την διαφορά ύψους των βράχων από την προηγούμενη εικόνα 10 χρόνια πριν.
πηγή: ΙΛΙ-SOS
Η πηγή της Καλλιρρόης και οι καταρράκτες του Ιλισσού, 1875 (πηγή)
Δεδομένης της σπουδαιότητας της πηγής, αλλά και της ενδεχόμενης κίνησης στην περιοχή λόγω της ύπαρξης και του περάσματος του Ιλισσού, θεωρούμε ότι ο Πλάτων δεν αναφέρεται σε αυτήν, άλλωστε δεν θα είχε λόγους να μην την κατονομάσει. Επομένως η έρευνα μας συνεχίζει για να εντοπίσουμε άλλη πηγή στην περιοχή.
Οφείλουμε πάντως να δεχτούμε ότι η περιοχή ενδεικνύεται για την φανταστική τοποθέτηση του διαλόγου καθώς έχει και συμβολικό και αλληγορικό χαρακτήρα καθότι είναι και ιερός χώρος αλλά και πέρασμα ποταμού. Απέναντι μάλιστα από την εν λόγω περιοχή βρίσκεται και το αποκαλούμενο "σπήλαιο" του Πανός, όπως ονομάστηκε λόγω της ύπαρξης ενός σκαλίσματος με την μορφή του Πάνα.
Μετς αρχές του 1900. Ο βράχος του Πανός δίπλα στην Αγία Φωτεινή.
(πηγή: ILI-SOS)
Το ανάγλυφο του Πανός στην κοίτη του Ιλισσού. Μέσα σε ένα αιώνα έχει σχεδόν χαθεί!
(πηγή: ILI-SOS)
Ο βράχος όπου βρίσκεται το "σπήλαιο" και το ανάγλυφο του Πάνα.
(πηγή: ILI-SOS)
Φωτογραφία του βράχου που βρίσκεται το "σπήλαιο" του Πανός (Μάρτιος 2016).
Στην κορυφή φαίνονται Πρόσκοποι του 1ου Συστήματος Αεροπροσκόπων Παγκρατίου,
που πραγματοποιούσαν έρευνα στον χώρο, παρέα με τον Παναγιώτη Δευτεραίο και τον Δημήτρη Θεοδοσόπουλο. Σε μεγέθυνση το ανάγλυφο του Πανός,
όπου την συγκεκριμένη μέρα η ευκρίνεια του ήταν μοναδική και εντυπωσιακή.
Ωστόσο όπως είπαμε και στην αρχή δεχόμαστε ως δεδομένο την ιστορικότητα του γεγονότος και την αξιοπιστία των τοπογραφικών πληροφοριών, άρα αποκλείουμε την θέση της Καλλιρόης και η έρευνα μας συνεχίζεται.
Άλλη πηγή στην περιοχή
Πλέον δεν είναι γνωστή η θέση κάποιας πηγής στην ευρύτερη περιοχή. Μόνοι μάρτυρες μας τα παλιά σχέδια και οι χάρτες. Από έναν τέτοιο χάρτη της δεκαετίας του 1930, ο οποίος έχει συνταχθεί από τον Δημήτριο Λαμπαδάριο, κύριο εμπνευστή της ιδέας της Σχολής Αγρονόμων & Τοπογράφων Μηχανικών, βρίσκουμε την θέση μιας πηγής στην περιοχή.
Ο Λαμπαδάριος ήταν Ακαδημαϊκός, Πρύτανης του ΕΜΠ (1928-1933) και βασικός Καθηγητής και Κοσμήτορας της Σχολής Αγρονόμων & Τοπογράφων Μηχανικών για πολλά χρόνια. Οι χάρτες αυτοί του Λαμπαδάριου με τίτλο "ΤΟΠΟΓΡΑΦΗΣΙΣ ΑΘΗΝΩΝ ΠΡΟΑΣΤΕΙΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΧΩΡΩΝ" συντάχθηκαν, με επιμέλεια του ίδιου, μεταξύ των ετών 1924-1927. Ακολουθεί απόσπασμα της περιοχής από έναν τέτοιο χάρτη (φύλλο χάρτη ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ):
Ο Λαμπαδάριος ήταν Ακαδημαϊκός, Πρύτανης του ΕΜΠ (1928-1933) και βασικός Καθηγητής και Κοσμήτορας της Σχολής Αγρονόμων & Τοπογράφων Μηχανικών για πολλά χρόνια. Οι χάρτες αυτοί του Λαμπαδάριου με τίτλο "ΤΟΠΟΓΡΑΦΗΣΙΣ ΑΘΗΝΩΝ ΠΡΟΑΣΤΕΙΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΙΧΩΡΩΝ" συντάχθηκαν, με επιμέλεια του ίδιου, μεταξύ των ετών 1924-1927. Ακολουθεί απόσπασμα της περιοχής από έναν τέτοιο χάρτη (φύλλο χάρτη ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ):
Η στροφή του Ιλισσού στο Βατραχονήσι και η θέση της πηγής (σε κόκκινο κύκλο)
Πηγή: Χάρτες Λαμπαδάριου
Την συγκεκριμένη πηγή έχει εντοπίσει και ο κ.Χιώτης σε δική του έρευνα για την θέση του διαλόγου.
Αν λοιπόν η θέση της αρχαίας πηγής είναι αυτή τότε ο διάλογος έλαβε χώρα σε αυτή την θέση και έχουμε:
Σε μια φωτογραφία του Πέτρου Μωραίτη του 1870 φαίνεται αρκετά καλά η εν λόγω περιοχή:
Οι γέφυρες του Ιλισσού στην στροφή της κοίτης στο Βατραχονήσι. Πέτρος Μωραίτης, 1870.
Η ίδια περιοχή την δεκαετία του '60.
Η συμβολή των οδών Βασ. Όλγας και Βασ. Κων/νου ήταν κάποτε η στροφή της ιστορικής κοίτης του Ιλισσού και πιθανός τόπος τέλεσης του διαλόγου Φαίδρος. Η φωτογραφία έχει παρθεί από τον λόφο του Αρδηττού. Αριστερά φαίνονται οι εγκαταστάσεις του Εθνικού Γ.Σ. (πηγή)
Το επόμενο σχέδιο που ακολουθεί δείχνει την θέση της πηγής μετά από γεωαναφορά των σχεδίων του Λαμπαδάριου σε σύγχρονο υπόβαθρο της ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Α.Ε.
Η θέση της πηγής στο σχέδιο του Λαμπαδάριου, μέσα σε κόκκινο κύκλο, σε σύγχρονο υπόβαθρο αεροφωτογραφιών της ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Α.Ε. Με μπλε οι όχθες του Ιλισσού.
Επίλογος
Το θέμα της χωροθέτησης του Φαίδρου όπως είπαμε, έχει απασχολήσει αρκετούς επιστήμονες και διανοητές, δημιουργώντας αρκετές και ποικίλες προτάσεις αφήνοντας έτσι το θέμα ανοιχτό για μελέτη από κάθε επίδοξο ερευνητή. Ο κ. Χιώτης τοποθέτησε στον χάρτη μερικές προτάσεις και τον παραθέτουμε και εμείς εδώ:
Η δική μας πρόταση λοιπόν ταιριάζει με την πορεία που προτείνει ο Wycherley και την τελική τοποθεσία του κ. Χιώτη.
_________________________________________________________________________________
Κείμενο - Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Πηγές:
*Ο πίνακας στην αρχή του άρθρου είναι μια δημιουργία της Κάλλιας Κούβα. (πηγή)
Ιστοσελίδες
1. https://el.wikipedia.org
2. http://boraeinai.blogspot.gr/2014/10/blog-post_7.html
3. http://www.eilissos.gr/epsiloniotalambdaiotasigmasigma972sigmaf--omicron-piomicrontaualphamu972sigmaf.html
4. http://www.mixanitouxronou.gr/pia-itan-ta-pantremenadika-stis-ochthes-tou-ilisou-i-periochi-me-ta-kafenedakia-ke-ta-gefiria-pou-chathike-meta-ta-erga-exoraismou-tis-protevousis-itan-to-agapimeno-steki-ton-erotev/
3. http://www.eilissos.gr/epsiloniotalambdaiotasigmasigma972sigmaf--omicron-piomicrontaualphamu972sigmaf.html
4. http://www.mixanitouxronou.gr/pia-itan-ta-pantremenadika-stis-ochthes-tou-ilisou-i-periochi-me-ta-kafenedakia-ke-ta-gefiria-pou-chathike-meta-ta-erga-exoraismou-tis-protevousis-itan-to-agapimeno-steki-ton-erotev/
Βιβλία
1. Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Ιωάννης Τραυλός, Εκδόσεις Καπόν, 1991
2. Pictorial Dictionary of Ancient Athens, J. Travlos, Hacker Art Books, NY, 1980
3. Plato's Phaedrus: The Philosophy of Love, Graeme Nicholson, Purdue University Press, 1999
4. Plato's Phaedrus: A Commentary for Greek Readers, Paul Ryan, University of Oklahoma Press, 2012
5. Agra and Agrai, Robert Simms, Department of Classics, State University of New York at Albany, February, 2003
6. ΠΛΑΤΩΝ : ΦΑΙΔΡΟΣ ή ΠΕΡΙ ΕΡΩΤΟΣ, Κάκτος, 1993
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου