Το τρίγωνο της εκτροπής του Ιλισσού // (Α) Αρχή νέας κοίτης Ιλισσού (Ευαγγελιστρίας και Χαμοστέρνας)
Ένα οδοιπορικό στην ιστορία του "τριγώνου της εκτροπής" του Ιλισσού ποταμού. Το τρίγωνο ορίζουν η αρχή της εκτροπής του Ιλισσού (1905), η γέφυρα Χαροκόπου, κατασκευασμένη για την διάσχιση των πεζών της νέας κοίτης του Ιλισσού (1905) και η (πάλαι ποτέ) τρίτοξη γέφυρα του Ιλισσού, κατασκευασμένη για την διάσχιση του Η.Σ.Α.Π. της φυσικής κοίτης του ποταμού (1868).
Εισαγωγή
- Ιλισό
- Ιλισσό
- Ειλισσό
- Ηιλισό
Στο παρόν ιστολόγιο το ποτάμι θα μας απασχολήσει αρκετές φορές και για την ορθογραφία του επιλέγουμε την γραφή Ιλισσός γιατί είναι η πλέον συνηθέστερη γραφή του από τις πηγές. Ο Ιλισσός λοιπόν, είναι ένας από τους τρεις ποταμούς των Αθηνών - Κηφισός και Ηριδανός οι άλλοι δύο - ο οποίος πηγάζει από τις βορειοδυτικές πλαγιές του Υμηττού και διερχόμενος με νοτιοανατολική διεύθυνση το λεκανοπέδιο καταλήγει σήμερα στο Φαληρικό όρμο.
Η φυσική κοίτη, πριν την εκτροπή και οι εκβολές του ποταμού
Ο Ιλισσός από την αρχαιότητα μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, είχε την ίδια κοίτη και την ίδια συμπεριφορά σε σχέση με την ένταση της ροής του. Έντονη και συνεχή ροή τον χειμώνα, άνυδρος ή με ελάχιστη ροή το καλοκαίρι. Η υδρολογική λεκάνη τώρα του ποταμού, η Αττική γη, σαν περιοχή είναι γενικά μια άνυδρη περιοχή. Οι περιοδικές βροχοπτώσεις, που συμβαίνουν κατά κύριο λόγο τον χειμώνα, γεμίζουν με νερό τα ρέματα και τους χειμάρρους - ποτάμια της (Κηφισό, Ιλισσό, Ηριδανό). Τόσο ο Κηφισός όσο και ο Ιλισσός, παλαιότερα, πριν την διευθέτηση τους, εκβάλανε τα νερά τους στον αποκαλούμενο "Μέγα Ελαιών" χωρίς το νερό τους να φτάνει την θάλασσα. Σε περιπτώσεις όπου η νεροποντή ήταν ισχυρότερη τόσο ο Κηφισός όσο και ο Ιλισσός πλημμύριζαν, κυρίως τον Ελαιώνα, μεταβάλλοντας τον σε ένα τεράστιο τέλμα.
Ο Ιλισσός λοιπόν δεν είχε ξεχωριστή εκβολή στο Φαληρικό όρμο, όπως συμβαίνει τώρα, αλλά συνέβαλε µε τον Κηφισό στην σημερινή περιοχή του Ρέντη. Τα νερά των εκβολών των δύο ποταμών σκορπίζονταν στη χαμηλή περιοχή Ρέντη - Μοσχάτου - Νέου Φαλήρου και αυτά τα νερά ενωμένα πλέον ξεχύνονταν στον Φαληρικό όρμο με αβαθείς κοίτες και με σειρά γεφυριών για την διάβαση τους στις εκεί παραλιακές θίνες (χάρτης 1).
Οι χάρτες 1 και 2 είναι του Jean Denis Barbie du Bocage. Ο Jean Denis Barbie du Bocage (1760 - 1825) και ο γιος του Jean-Guillaume Barbie du Bocage (1795 - 1848) ήταν Γάλλοι χαρτογράφοι και κοσμογράφοι που δραστηριοποιήθηκαν στο Παρίσι στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Αυτοί οι χάρτες, συντάχθηκαν από τον Barbie de Bocage για δημοσίευση στον τόμο των ατλάντων που επισυνάπτεται στο βιβλίο του Jean Jacques Barthelemy: Τα Ταξίδια του Ανάχαρση του Νεώτερου στην Ελλάδα και εκδόθηκε το 1788.
Στον χάρτη 2 λοιπόν, παρατηρούμε τον Ιλισσό (μπλε οριζόντια γραμμή στο νότο) ξεκάθαρα εκτός πόλεως (η ροζ επιφάνεια ορίζει τα ίχνη των αρχαίων τειχών). Άλλωστε και η Αθήνα εκείνη την εποχή δεν ήταν παρά ένα μεγάλο χωριό χτισμένο κυρίως στις Βόρειες υπώρειες της Ακρόπολης.
Ο Ιλισσός ποταμός και η σχέση του με την πόλη στην μετά την επανάσταση του 1821 εποχή
Αι Αθήναι και ο σχεδιασμός της πόλεως
Ως γνωστόν, η τουρκική φρουρά αποχώρησε οριστικά από το φρούριο της Ακροπόλεως την 31η Μαρτίου 1833. Στο διάστημα που προηγήθηκε, ιδιαίτερα κατά την τριετία 1830-1833, δεν διαδραματίστηκαν σοβαρά πολεμικά γεγονότα στην περιοχή. Αυτό, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι τα Πρωτόκολλα της Ανεξαρτησίας προέβλεπαν ασυζητητί την απελευθέρωση της Αθήνας, επέτρεψε τη βαθμιαία αναγέννηση της Πόλης.
Σχέδιο Κλεάνθη - Schaubert
Τον Νοέμβριο του 1831 οι αρχιτέκτονες Σταμάτης Κλεάνθης και Eduard Schaubert, μαθητές του σημαντικότερου ίσως Γερμανού νεοκλασικού αρχιτέκτονα Karl Friedrich Schinkel, εγκαθίστανται στην Αθήνα, όπου βάζουν μπρος το έργο της συστηματικής τοπογράφησης της πόλης και στη συνέχεια συντάσσουν την πολεοδομική τους πρόταση, εν όψει της πιθανής εγκατάστασης εκεί της πρωτεύουσας του νεοπαγούς κράτους. Πράγματι, τον Μάιο του 1832, η μετακαποδιστριακή Προσωρινή Κυβέρνηση τους αναθέτει την εκπόνηση του Νέου Σχεδίου της Πόλεως των Αθηνών, ανεξαρτήτως του εάν θα γίνει ή όχι πρωτεύουσα. Το σχέδιο συντάσσεται και υποβάλλεται τον Δεκέμβριο του 1832 και στις 29 Ιουνίου 1833 εγκρίνεται από την Αντιβασιλεία, που είχε εν τω μεταξύ αναλάβει τα ηνία του Κράτους, και επικυρώνεται με Βασιλικό Διάταγμα στις 6 Ιουλίου του ιδίου έτους. (χάρτης 3)
Ως το τέλος του χρόνου είχε αρχίσει η εφαρμογή του. Μόλις όμως χαράχθηκαν οι γραμμές του επί του εδάφους, και έγιναν με υλικό τρόπο αντιληπτές οι εκτάσεις που θα απαλλοτριώνονταν για την ανέγερση των δημοσίων κτιρίων, τη διαμόρφωση των πάρκων και του οδικού δικτύου, καθώς και για τις αρχαιολογικές ανασκαφές, ξέσπασε κύμα διαμαρτυριών από μέρους των ιδιοκτητών, ενώ εκτοξεύθηκαν και κατηγορίες για κερδοσκοπία. Τον Μάιο του 1834 ο εκ των Αντιβασιλέων Maurer επισκέφθηκε την πόλη για να μελετήσει επί τόπου την κατάσταση. Η κατακραυγή της οποίας έγινε μάρτυρας, οδήγησε την Αντιβασιλεία να διατάξει την αναστολή της εφαρμογής του σχεδίου στις 11 Ιουνίου 1834.
Σχέδιο Klenze
Στη συνέχεια μετακλήθηκε ο διάσημος τότε Βαυαρός αρχιτέκτονας Leo von Klenze για να εξετάσει το όλο ζήτημα. Η επίσκεψη του Klenze βάστηξε από τον Ιούλιο ώς τον Σεπτέμβριο του 1834 και κατέληξε στην εκπόνηση ενός Νέου Σχεδίου, ή μάλλον μιας αναθεώρησης του αρχικού. Κύρια χαρακτηριστικά του ήσαν:
- η μείωση της συνολικής έκτασης της πόλης
- η μερική μείωση της έκτασης του χώρου των ανασκαφών, με όριο την οδό Αδριανού
- ο περιορισμός του πλάτους των δρόμων και της επιφάνειας των πλατειών, καθώς και
- η κατάργηση των εντός της πόλης λεωφόρων,
- η περιστολή του φαινομένου της κατάτμησης της Παλαιάς Πόλης (αντί της χάραξης πλήθους νέων δρόμων, προτάθηκε η διευθέτηση των παλαιών δρομίσκων, με ελαφρές διαπλατύνσεις και ευθυγραμμίσεις εδώ και εκεί) και, τέλος,
- η μεταφορά των Ανακτόρων και συνεπώς όλου του διοικητικού κέντρου βάρους της πόλης από την πλατεία Ομονοίας στα υψώματα του Κεραμεικού.
Το Σχέδιο Klenze εγκρίθηκε στις 18 Σεπτεμβρίου του 1834, ενώ ταυτόχρονα οριζόταν ότι την 1η Δεκεμβρίου, δηλαδή σε λιγότερο από δυόμισι μήνες, θα μεταφερόταν στην Αθήνα από το Ναύπλιο η έδρα του Κράτους. Το σχέδιο τέθηκε ευθύς αμέσως σε εφαρμογή. Οι τροποποιήσεις του Klenze περιόρισαν τις δυσχέρειες, χωρίς όμως και να τις εξαλείψουν. Η έναρξη των κατεδαφίσεων για τη διάνοιξη, καταρχήν, των νέων οδών Αιόλου, Ερμού και Αθηνάς, προσέκρουσε στις αντιδράσεις των κατοίκων, προς τους οποίους η Κυβέρνηση δεν είχε παραχωρήσει νέα οικόπεδα σε άλλη θέση, κατά τα συμφωνημένα. Οι εργασίες διακόπηκαν πολλές φορές, για να συνεχιστούν με αστυνομική συνδρομή, και υπό τις διαμαρτυρίες της ίδιας της Δημοτικής Αρχής.
Προ της αδυναμίας της Κυβέρνησης να στηρίξει οικονομικά τις προβλεπόμενες απαλλοτριώσεις αποφασίστηκε, στις 11 Νοεμβρίου 1836, νέα μείωση του αρχαιολογικού χώρου, γνωστή ως τροποποίηση Hansen-Schauber. Άλλες τροποποιήσεις μικρότερης κλίμακας ακολούθησαν σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα.
Το ζήτημα των ανακτόρων
Παράλληλα, παρέμενε εκκρεμές το ζήτημα των Ανακτόρων. Εξετάστηκε προς στιγμήν και το ενδεχόμενο ανέγερσής τους πάνω στην ίδια την Ακρόπολη, βάσει σχεδίων του Schinkel, η ιδέα όμως κατακρίθηκε και από τον ίδιο τον Λουδοβίκο της Βαυαρίας. Τελικώς μετακλήθηκε ο διαπρεπής βαυαρός Friedrich von Gaertner, με αποκλειστικό αντικείμενο τα Ανάκτορα. Ο Gaertner κατέληξε στην επιλογή του αυχένος μεταξύ Λυκαβηττού και Ακροπόλεως, έξω από τη Μεσογαία Πύλη του τείχους, και συνέταξε τα σχετικά σχέδια για την ανέγερση των Ανακτόρων, εκεί όπου και τελικώς κτίστηκαν (σημερινή Βουλή), με ανάλογη διευθέτηση και του περιβάλλοντος χώρου. Περιορισμένες ρυμοτομικές μεταρρυθμίσεις στην περιοχή των Ανακτόρων επήλθαν και το 1837, με το λεγόμενο σχέδιο Hoch.
Συνέπειες
Πρακτική συνέπεια των αλλεπαλλήλων αυτών αλλαγών ήταν:
- αφενός η διατήρηση μεγάλου τμήματος της Παλαιάς Πόλης, και ως εκ τούτου η καθυστέρηση της προβλεπόμενης επέκτασης της πρωτεύουσας προς τα νέα της όρια, και
- αφετέρου ο αναπροσανατολισμός της Πόλης προς το τελικό σημείο ανέγερσης των Ανακτόρων, με αξιοδότηση συνεπώς του προς ανατολάς του άξονος της οδού Αθηνάς τμήματος.
Η αξιοδότηση αυτή εκφράζεται, λόγου χάριν, με την δυσανάλογη ανάπτυξη της Σταδίου (και στη συνέχεια της Πανεπιστήμιου) εν σχέσει προς την Πειραιώς, της πλατείας Κλαυθμώνος εν σχέσει προς την πλατεία Κουμουνδούρου, κ.ο.κ.
Η Αθήνα άργησε να επεκταθεί στο σύνολο της προβλεπόμενης από τα σχέδια έκτασης. Πράγματι, επί δεκαετίες τα όρια της παρέμεναν ουσιαστικά εκείνα της παλιάς πόλης. Είναι ενδιαφέρον να συνειδητοποιήσουμε ότι περιοχές που είναι σήμερα το κέντρο της πόλης, όπως η ίδια η Ομόνοια και όλη η βόρεια πλευρά της Πειραιώς, παρέμειναν σχεδόν έρημες ώς τα 1870-1880. Το 1855, λόγου χάριν, όχι μόνον η Ομόνοια ήταν ακόμη τελείως άκτιστη, αλλά και γενικότερα όλη η περιοχή βορείως της Σοφοκλέους.
Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν ο Ιλισσός, που από την αρχαιότητα μέχρι τότε ήταν ένα ποτάμι εκτός πόλεως, να αρχίζει να εντάσσεται σιγά σιγά εντός των ορίων της αναπτυσσόμενης, προς Ανατολάς κυρίως, πρωτεύουσας και πλέον οι περιοδικές του πλημμύρες να γίνονται εκτός από αισθητές και καταστροφικές.
Οι Γερμανοί του Όθωνα στην Αθήνα
Ο Ferdinand Aldenhoven, αξιωματικός του πεζικού, τοπογράφος και μηχανικός από την Κολονία, πρέπει να έφθασε στην Ελλάδα μαζί με τον Όθωνα και τη βαυαρική ακολουθία του και να παρέμεινε για δέκα περίπου χρόνια. Τύπωσε στο Μόναχο μία τοπογραφική κάτοψη της Αθήνας σε χάραξη του A. Forster (1837). Στον χάρτη που συνέταξε λίγο μετά την απελευθέρωση, ο Ιλισσός παραμένει εκτός πόλεως και έχουν χωροθετηθεί τα νέα ανάκτορα (σημερινή Βουλή). Είναι η εποχή όπου η επέκταση της πόλεως προς την Ανατολή, δηλαδή προς τον Ιλισσό (χάρτης 5) ξεκινάει.
Πενήντα χρόνια αργότερα ένας άλλος Γερμανός χαρτογράφησε ολόκληρη την Αττική, ο Γιόχαν Άουγκουστ Κάουπερτ. Ο Johann August Kaupert γεννήθηκε στο Κάσελ της Γερμανίας στις 9 Μαΐου 1822 του κρατιδίου της Έσσης της τότε Γερμανικής Ομοσπονδιακής Αυτοκρατορίας. Σπούδασε κι εργάστηκε ως τοπογράφος και από 1869 ως χαρτογράφος στο γενικό επιτελείο του πρωσικού στρατού, όπου και συνέβαλε σημαντικά στην δημιουργία των χαρτών κλίμακας 1:25.000 και 1:100.000 του γενικού επιτελείου.
Από το 1875 έως το 1877 συνόδευσε τον Γερμανό αρχαιολόγο Ernst Curtious (Ερνστ Κούρτιους) ως μέλος της αποστολής του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Ελλάδα σε συνεργασία με το Αυτοκρατορικό Πρωσικό Υπουργείο Εκκλησιαστικών, Εκπαιδευτικών και Ιατρικών Υποθέσεων, για την τοπογράφηση και χαρτογράφηση της Αθήνας και της Αττικής.
Η συνεργασία του με τον Κούρτιους το 1878 οδήγησε στην έκδοση του έργου Atlas of Athens, και αργότερα το μνημειώδες Karten von Attica - Χάρτες της Αττικής (1881-1903) όπου συμμετείχε ο επίσης Γερμανός αρχαιολόγος Άρτουρ Μιλχόφερ (Arthur Milchhoefer), έργο που ολοκληρώθηκε μετά το θάνατό του στις 11 Φεβρουαρίου 1899 και αποτελεί ανεκτίμητο τεκμήριο τοπιογραφίας και αρχαιολογίας για την αττική γη. Το έργο Karten von Attica εκδόθηκε από τον Reimer B., και η εκτύπωσή του έγινε από το γερμανικό λιθογραφείο Korbeweit στο Βερολίνο. Ο Κάουπερτ βραβεύτηκε το 1889 από το πανεπιστήμιο του Στρασβούργου με τιμητικό διδακτορικό τίτλο.
Στο χάρτη της Αττικής του Κάουπερτ (χάρτης 4) η πόλη έχει αρχίσει να πλησιάζει αισθητά τον Ιλισσό. Μέσα στον κόκκινο κύκλο κάτω και αριστερά σημειώνουμε την περιοχή της μελέτης η οποία παραμένει ακόμα καθαρά γεωργική.
Βρισκόμαστε πλέον στα τέλη του 19ου αιώνα σε μια Ελλάδα και μια Αθήνα που ακόμα προσπαθεί να βρει ταυτότητα μέσα από την επίλυση χρόνιων προβλημάτων τόσο πολιτικών όσο και τεχνικών. Στα πολιτικά πράγματα της χώρας κυριαρχεί η πολιτική προσωπικότητα του Χαρίλαου Τρικούπη.
Η εποχή του Χαρίλαου Τρικούπη
Με την κυβέρνηση που συγκρότησε το Μάρτιο του 1882 αναδιοργάνωσε την αστυνομία, την αγροφυλακή και τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων. Θέσπισε νόμους για προσόντα, μονιμότητα και προαγωγή δημοσίων υπαλλήλων. Αποφάσισε την αποξήρανση της λίμνης Κωπαΐδας και τη δημιουργία σιδηροδρομικού δικτύου. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ το 1882 υπήρχαν σε λειτουργία μόνο 9 περίπου χιλιόμετρα σιδηροδρομικής γραμμής που συνέδεαν την Αθήνα (Θησείο) με το επίνειό της, τον Πειραιά, το 1893 λειτουργούσαν 914 χιλιόμετρα σιδηροδρομικών γραμμών και άλλα 490 ήταν υπό κατασκευή. Για τη χρηματοδότηση των έργων πήρε δύο μεγάλα δάνεια και επέβαλε φορολογία στον καπνό και το κρασί. Η διάνοιξη της Διώρυγας της Κορίνθου επετεύχθη χάρη στον Τρικούπη, ο οποίος επιδίωξε έναν ιδιαίτερα αισιόδοξο εκσυγχρονισμό, ο οποίος παρουσίασε πάντως προβλήματα, καθώς οι αλλαγές δε βρήκαν πρόσφορο έδαφος λόγω της προβληματικής ελληνικής οικονομίας και του συντηρητικού πνεύματος της εποχής. Χαρακτηριστικός πολιτικάντης αντίπαλος στην εποχή του ήταν ο Τσελεπίτσαρης που διοργάνωνε πορείες με συνθήματα εναντίον του Τρικούπη.
Χαρακτηριστικό της προοδευτικότητάς του είναι το παράτολμο, για την εποχή του, όραμά του για τη ζεύξη του στενού Ρίου-Αντιρρίου, ιδέα που υλοποιήθηκε πάνω από έναν αιώνα αργότερα, το 2004, με την κατασκευή της Γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου, στην οποία δόθηκε το όνομά του στις 25 Μαΐου 2007.
Γενικότερα, η δράση του Χαριλάου Τρικούπη στην Ελλάδα θεωρείται από τις πιο καθοριστικές για τη μετάβαση της χώρας στον 20ό αιώνα. Το έργο του προκάλεσε πολλές φορές διχογνωμίες και αντιδράσεις την εποχή εκείνη, όμως τα αποτελέσματά του σε πολλές περιπτώσεις είναι ορατά ακόμα και στη μεταγενέστερη και σύγχρονη Ελλάδα.
Με χρονική αφετηρία λοιπόν τις Κυβερνήσεις του Χαρίλαου Τρικούπη, όπως διαπιστώνουμε, ξεκινούν να εκπονούνται μελέτες για διάφορα τεχνικά έργα στην Ελλάδα μεταξύ αυτών και για την διευθέτηση του Ιλισσού ποταμού. Οι αρχικές μελέτες για την διευθέτηση του ποταμού, προέβλεπαν:
Στην τριλογία που εγκαινιάζουμε σήμερα, επιχειρούμε να ιχνηλατήσουμε την άγνωστη και ξεχασμένη ιστορία της εκτροπής του Ιλισσού ποταμού, στις αρχές του 20ου αιώνα και των δύο, ανύπαρκτων πλέον, γεφυριών του στην περιοχή, του πρώτου στην νέα κοίτη (γέφυρα Χαροκόπου) και του δεύτερου στην παλιά και φυσική του κοίτη (τρίτοξη γέφυρα Η.Σ.Α.Π., σήμερα γέφυρα Χαμοστέρνας).
Στο παρόν άρθρο, πρώτο μέρος της τριλογίας του "τριγώνου της εκτροπής" του Ιλισσού, ιχνηλατούμε την πρώτη κορυφή του τριγώνου μας, την αρχή της νέας κοίτης του Ιλισσού.
Σημείωση:
Στο παρόν άρθρο, πρώτο μέρος της τριλογίας του "τριγώνου της εκτροπής" του Ιλισσού, ιχνηλατούμε την πρώτη κορυφή του τριγώνου μας, την αρχή της νέας κοίτης του Ιλισσού.
Σημείωση:
Στο παρόν άρθρο αγγίζουμε επιφανειακά την ιστορία του Ιλισσού μιας και το ιερό ποτάμι θα μας απασχολήσει σε ποικίλα μελλοντικά άρθρα, όπου εκεί θα γνωρίσουμε την ιστορία του δια μέσου των αιώνων όσο γίνεται πιο αναλυτικά και διεξοδικά.
Ο Ιλισσός ποταμός και η φυσική του κοίτη
Το όνομα ή τα ονόματα του ποταμού
Ο Ιλισσός ήταν, είναι και θα είναι το ιερό ποτάμι των Αθηνών. Συνδεδεμένο από παλιά με χώρους αναψυχής, λατρείας και μυστηρίων είναι ένα ποτάμι φορτωμένο ιστορίες και κυρίως μύθους. Είναι ίσως το μοναδικό ποτάμι παγκοσμίως που έχει γραφτεί με όλους τους δυνατούς γλωσσικούς τρόπους και δεν μπορούμε να πούμε για κανέναν από αυτούς ότι είναι λάθος. Στις πηγές και στις αρχαίες επιγραφές το συναντάμε με τις εξής παραλλαγές:
Ο Ιλισσός ποταμός και η φυσική του κοίτη
Το όνομα ή τα ονόματα του ποταμού
Ο Ιλισσός ήταν, είναι και θα είναι το ιερό ποτάμι των Αθηνών. Συνδεδεμένο από παλιά με χώρους αναψυχής, λατρείας και μυστηρίων είναι ένα ποτάμι φορτωμένο ιστορίες και κυρίως μύθους. Είναι ίσως το μοναδικό ποτάμι παγκοσμίως που έχει γραφτεί με όλους τους δυνατούς γλωσσικούς τρόπους και δεν μπορούμε να πούμε για κανέναν από αυτούς ότι είναι λάθος. Στις πηγές και στις αρχαίες επιγραφές το συναντάμε με τις εξής παραλλαγές:
- Ιλισό
- Ιλισσό
- Ειλισσό
- Ηιλισό
Στο παρόν ιστολόγιο το ποτάμι θα μας απασχολήσει αρκετές φορές και για την ορθογραφία του επιλέγουμε την γραφή Ιλισσός γιατί είναι η πλέον συνηθέστερη γραφή του από τις πηγές. Ο Ιλισσός λοιπόν, είναι ένας από τους τρεις ποταμούς των Αθηνών - Κηφισός και Ηριδανός οι άλλοι δύο - ο οποίος πηγάζει από τις βορειοδυτικές πλαγιές του Υμηττού και διερχόμενος με νοτιοανατολική διεύθυνση το λεκανοπέδιο καταλήγει σήμερα στο Φαληρικό όρμο.
Η φυσική κοίτη, πριν την εκτροπή και οι εκβολές του ποταμού
Ο Ιλισσός από την αρχαιότητα μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, είχε την ίδια κοίτη και την ίδια συμπεριφορά σε σχέση με την ένταση της ροής του. Έντονη και συνεχή ροή τον χειμώνα, άνυδρος ή με ελάχιστη ροή το καλοκαίρι. Η υδρολογική λεκάνη τώρα του ποταμού, η Αττική γη, σαν περιοχή είναι γενικά μια άνυδρη περιοχή. Οι περιοδικές βροχοπτώσεις, που συμβαίνουν κατά κύριο λόγο τον χειμώνα, γεμίζουν με νερό τα ρέματα και τους χειμάρρους - ποτάμια της (Κηφισό, Ιλισσό, Ηριδανό). Τόσο ο Κηφισός όσο και ο Ιλισσός, παλαιότερα, πριν την διευθέτηση τους, εκβάλανε τα νερά τους στον αποκαλούμενο "Μέγα Ελαιών" χωρίς το νερό τους να φτάνει την θάλασσα. Σε περιπτώσεις όπου η νεροποντή ήταν ισχυρότερη τόσο ο Κηφισός όσο και ο Ιλισσός πλημμύριζαν, κυρίως τον Ελαιώνα, μεταβάλλοντας τον σε ένα τεράστιο τέλμα.
Ο Ιλισσός λοιπόν δεν είχε ξεχωριστή εκβολή στο Φαληρικό όρμο, όπως συμβαίνει τώρα, αλλά συνέβαλε µε τον Κηφισό στην σημερινή περιοχή του Ρέντη. Τα νερά των εκβολών των δύο ποταμών σκορπίζονταν στη χαμηλή περιοχή Ρέντη - Μοσχάτου - Νέου Φαλήρου και αυτά τα νερά ενωμένα πλέον ξεχύνονταν στον Φαληρικό όρμο με αβαθείς κοίτες και με σειρά γεφυριών για την διάβαση τους στις εκεί παραλιακές θίνες (χάρτης 1).
Χάρτης 1: Χάρτης του λεκανοπεδίου του 1784 όπου φαίνονται
οι κοινές εκβολές του Κηφισού και του Ιλισσού στην περιοχή του Ελαιώνα και του Ρέντη
Χάρτης 2: Χάρτης των Αθηνών (1784) όπου φαίνεται
ο Ιλισσός εκτός των τοιχών
ο Ιλισσός εκτός των τοιχών
Οι χάρτες 1 και 2 είναι του Jean Denis Barbie du Bocage. Ο Jean Denis Barbie du Bocage (1760 - 1825) και ο γιος του Jean-Guillaume Barbie du Bocage (1795 - 1848) ήταν Γάλλοι χαρτογράφοι και κοσμογράφοι που δραστηριοποιήθηκαν στο Παρίσι στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Αυτοί οι χάρτες, συντάχθηκαν από τον Barbie de Bocage για δημοσίευση στον τόμο των ατλάντων που επισυνάπτεται στο βιβλίο του Jean Jacques Barthelemy: Τα Ταξίδια του Ανάχαρση του Νεώτερου στην Ελλάδα και εκδόθηκε το 1788.
Στον χάρτη 2 λοιπόν, παρατηρούμε τον Ιλισσό (μπλε οριζόντια γραμμή στο νότο) ξεκάθαρα εκτός πόλεως (η ροζ επιφάνεια ορίζει τα ίχνη των αρχαίων τειχών). Άλλωστε και η Αθήνα εκείνη την εποχή δεν ήταν παρά ένα μεγάλο χωριό χτισμένο κυρίως στις Βόρειες υπώρειες της Ακρόπολης.
Ο Ιλισσός ποταμός και η σχέση του με την πόλη στην μετά την επανάσταση του 1821 εποχή
Αι Αθήναι και ο σχεδιασμός της πόλεως
Ως γνωστόν, η τουρκική φρουρά αποχώρησε οριστικά από το φρούριο της Ακροπόλεως την 31η Μαρτίου 1833. Στο διάστημα που προηγήθηκε, ιδιαίτερα κατά την τριετία 1830-1833, δεν διαδραματίστηκαν σοβαρά πολεμικά γεγονότα στην περιοχή. Αυτό, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι τα Πρωτόκολλα της Ανεξαρτησίας προέβλεπαν ασυζητητί την απελευθέρωση της Αθήνας, επέτρεψε τη βαθμιαία αναγέννηση της Πόλης.
Σχέδιο Κλεάνθη - Schaubert
Τον Νοέμβριο του 1831 οι αρχιτέκτονες Σταμάτης Κλεάνθης και Eduard Schaubert, μαθητές του σημαντικότερου ίσως Γερμανού νεοκλασικού αρχιτέκτονα Karl Friedrich Schinkel, εγκαθίστανται στην Αθήνα, όπου βάζουν μπρος το έργο της συστηματικής τοπογράφησης της πόλης και στη συνέχεια συντάσσουν την πολεοδομική τους πρόταση, εν όψει της πιθανής εγκατάστασης εκεί της πρωτεύουσας του νεοπαγούς κράτους. Πράγματι, τον Μάιο του 1832, η μετακαποδιστριακή Προσωρινή Κυβέρνηση τους αναθέτει την εκπόνηση του Νέου Σχεδίου της Πόλεως των Αθηνών, ανεξαρτήτως του εάν θα γίνει ή όχι πρωτεύουσα. Το σχέδιο συντάσσεται και υποβάλλεται τον Δεκέμβριο του 1832 και στις 29 Ιουνίου 1833 εγκρίνεται από την Αντιβασιλεία, που είχε εν τω μεταξύ αναλάβει τα ηνία του Κράτους, και επικυρώνεται με Βασιλικό Διάταγμα στις 6 Ιουλίου του ιδίου έτους. (χάρτης 3)
Χάρτης 3: Η πολεοδομική πρόταση των Κλεάνθη-Scahubert
για την πόλη των Αθηνών του 1833
Ως το τέλος του χρόνου είχε αρχίσει η εφαρμογή του. Μόλις όμως χαράχθηκαν οι γραμμές του επί του εδάφους, και έγιναν με υλικό τρόπο αντιληπτές οι εκτάσεις που θα απαλλοτριώνονταν για την ανέγερση των δημοσίων κτιρίων, τη διαμόρφωση των πάρκων και του οδικού δικτύου, καθώς και για τις αρχαιολογικές ανασκαφές, ξέσπασε κύμα διαμαρτυριών από μέρους των ιδιοκτητών, ενώ εκτοξεύθηκαν και κατηγορίες για κερδοσκοπία. Τον Μάιο του 1834 ο εκ των Αντιβασιλέων Maurer επισκέφθηκε την πόλη για να μελετήσει επί τόπου την κατάσταση. Η κατακραυγή της οποίας έγινε μάρτυρας, οδήγησε την Αντιβασιλεία να διατάξει την αναστολή της εφαρμογής του σχεδίου στις 11 Ιουνίου 1834.
Σχέδιο Klenze
Στη συνέχεια μετακλήθηκε ο διάσημος τότε Βαυαρός αρχιτέκτονας Leo von Klenze για να εξετάσει το όλο ζήτημα. Η επίσκεψη του Klenze βάστηξε από τον Ιούλιο ώς τον Σεπτέμβριο του 1834 και κατέληξε στην εκπόνηση ενός Νέου Σχεδίου, ή μάλλον μιας αναθεώρησης του αρχικού. Κύρια χαρακτηριστικά του ήσαν:
- η μείωση της συνολικής έκτασης της πόλης
- η μερική μείωση της έκτασης του χώρου των ανασκαφών, με όριο την οδό Αδριανού
- ο περιορισμός του πλάτους των δρόμων και της επιφάνειας των πλατειών, καθώς και
- η κατάργηση των εντός της πόλης λεωφόρων,
- η περιστολή του φαινομένου της κατάτμησης της Παλαιάς Πόλης (αντί της χάραξης πλήθους νέων δρόμων, προτάθηκε η διευθέτηση των παλαιών δρομίσκων, με ελαφρές διαπλατύνσεις και ευθυγραμμίσεις εδώ και εκεί) και, τέλος,
- η μεταφορά των Ανακτόρων και συνεπώς όλου του διοικητικού κέντρου βάρους της πόλης από την πλατεία Ομονοίας στα υψώματα του Κεραμεικού.
Χάρτης 4: Η τελική μορφή του πολεοδομικού σχεδίου των Αθηνών,
μετά την επέμβαση του Gaertner και την οριστική
τοποθέτηση των Ανακτόρων στον αυχένα μεταξύ
Λυκαβηττού και Ακροπόλεως,
έξω από τη Μεσογαία πύλη του τείχους.
Προ της αδυναμίας της Κυβέρνησης να στηρίξει οικονομικά τις προβλεπόμενες απαλλοτριώσεις αποφασίστηκε, στις 11 Νοεμβρίου 1836, νέα μείωση του αρχαιολογικού χώρου, γνωστή ως τροποποίηση Hansen-Schauber. Άλλες τροποποιήσεις μικρότερης κλίμακας ακολούθησαν σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα.
Το ζήτημα των ανακτόρων
Παράλληλα, παρέμενε εκκρεμές το ζήτημα των Ανακτόρων. Εξετάστηκε προς στιγμήν και το ενδεχόμενο ανέγερσής τους πάνω στην ίδια την Ακρόπολη, βάσει σχεδίων του Schinkel, η ιδέα όμως κατακρίθηκε και από τον ίδιο τον Λουδοβίκο της Βαυαρίας. Τελικώς μετακλήθηκε ο διαπρεπής βαυαρός Friedrich von Gaertner, με αποκλειστικό αντικείμενο τα Ανάκτορα. Ο Gaertner κατέληξε στην επιλογή του αυχένος μεταξύ Λυκαβηττού και Ακροπόλεως, έξω από τη Μεσογαία Πύλη του τείχους, και συνέταξε τα σχετικά σχέδια για την ανέγερση των Ανακτόρων, εκεί όπου και τελικώς κτίστηκαν (σημερινή Βουλή), με ανάλογη διευθέτηση και του περιβάλλοντος χώρου. Περιορισμένες ρυμοτομικές μεταρρυθμίσεις στην περιοχή των Ανακτόρων επήλθαν και το 1837, με το λεγόμενο σχέδιο Hoch.
Συνέπειες
Πρακτική συνέπεια των αλλεπαλλήλων αυτών αλλαγών ήταν:
- αφενός η διατήρηση μεγάλου τμήματος της Παλαιάς Πόλης, και ως εκ τούτου η καθυστέρηση της προβλεπόμενης επέκτασης της πρωτεύουσας προς τα νέα της όρια, και
- αφετέρου ο αναπροσανατολισμός της Πόλης προς το τελικό σημείο ανέγερσης των Ανακτόρων, με αξιοδότηση συνεπώς του προς ανατολάς του άξονος της οδού Αθηνάς τμήματος.
Η αξιοδότηση αυτή εκφράζεται, λόγου χάριν, με την δυσανάλογη ανάπτυξη της Σταδίου (και στη συνέχεια της Πανεπιστήμιου) εν σχέσει προς την Πειραιώς, της πλατείας Κλαυθμώνος εν σχέσει προς την πλατεία Κουμουνδούρου, κ.ο.κ.
Η Αθήνα άργησε να επεκταθεί στο σύνολο της προβλεπόμενης από τα σχέδια έκτασης. Πράγματι, επί δεκαετίες τα όρια της παρέμεναν ουσιαστικά εκείνα της παλιάς πόλης. Είναι ενδιαφέρον να συνειδητοποιήσουμε ότι περιοχές που είναι σήμερα το κέντρο της πόλης, όπως η ίδια η Ομόνοια και όλη η βόρεια πλευρά της Πειραιώς, παρέμειναν σχεδόν έρημες ώς τα 1870-1880. Το 1855, λόγου χάριν, όχι μόνον η Ομόνοια ήταν ακόμη τελείως άκτιστη, αλλά και γενικότερα όλη η περιοχή βορείως της Σοφοκλέους.
Αποτέλεσμα όλων αυτών ήταν ο Ιλισσός, που από την αρχαιότητα μέχρι τότε ήταν ένα ποτάμι εκτός πόλεως, να αρχίζει να εντάσσεται σιγά σιγά εντός των ορίων της αναπτυσσόμενης, προς Ανατολάς κυρίως, πρωτεύουσας και πλέον οι περιοδικές του πλημμύρες να γίνονται εκτός από αισθητές και καταστροφικές.
Οι Γερμανοί του Όθωνα στην Αθήνα
Ο Ferdinand Aldenhoven, αξιωματικός του πεζικού, τοπογράφος και μηχανικός από την Κολονία, πρέπει να έφθασε στην Ελλάδα μαζί με τον Όθωνα και τη βαυαρική ακολουθία του και να παρέμεινε για δέκα περίπου χρόνια. Τύπωσε στο Μόναχο μία τοπογραφική κάτοψη της Αθήνας σε χάραξη του A. Forster (1837). Στον χάρτη που συνέταξε λίγο μετά την απελευθέρωση, ο Ιλισσός παραμένει εκτός πόλεως και έχουν χωροθετηθεί τα νέα ανάκτορα (σημερινή Βουλή). Είναι η εποχή όπου η επέκταση της πόλεως προς την Ανατολή, δηλαδή προς τον Ιλισσό (χάρτης 5) ξεκινάει.
Χάρτης 5: Σχέδιο των Αθηνών του Aldenhoven (1837)
Πενήντα χρόνια αργότερα ένας άλλος Γερμανός χαρτογράφησε ολόκληρη την Αττική, ο Γιόχαν Άουγκουστ Κάουπερτ. Ο Johann August Kaupert γεννήθηκε στο Κάσελ της Γερμανίας στις 9 Μαΐου 1822 του κρατιδίου της Έσσης της τότε Γερμανικής Ομοσπονδιακής Αυτοκρατορίας. Σπούδασε κι εργάστηκε ως τοπογράφος και από 1869 ως χαρτογράφος στο γενικό επιτελείο του πρωσικού στρατού, όπου και συνέβαλε σημαντικά στην δημιουργία των χαρτών κλίμακας 1:25.000 και 1:100.000 του γενικού επιτελείου.
Από το 1875 έως το 1877 συνόδευσε τον Γερμανό αρχαιολόγο Ernst Curtious (Ερνστ Κούρτιους) ως μέλος της αποστολής του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Ελλάδα σε συνεργασία με το Αυτοκρατορικό Πρωσικό Υπουργείο Εκκλησιαστικών, Εκπαιδευτικών και Ιατρικών Υποθέσεων, για την τοπογράφηση και χαρτογράφηση της Αθήνας και της Αττικής.
Η συνεργασία του με τον Κούρτιους το 1878 οδήγησε στην έκδοση του έργου Atlas of Athens, και αργότερα το μνημειώδες Karten von Attica - Χάρτες της Αττικής (1881-1903) όπου συμμετείχε ο επίσης Γερμανός αρχαιολόγος Άρτουρ Μιλχόφερ (Arthur Milchhoefer), έργο που ολοκληρώθηκε μετά το θάνατό του στις 11 Φεβρουαρίου 1899 και αποτελεί ανεκτίμητο τεκμήριο τοπιογραφίας και αρχαιολογίας για την αττική γη. Το έργο Karten von Attica εκδόθηκε από τον Reimer B., και η εκτύπωσή του έγινε από το γερμανικό λιθογραφείο Korbeweit στο Βερολίνο. Ο Κάουπερτ βραβεύτηκε το 1889 από το πανεπιστήμιο του Στρασβούργου με τιμητικό διδακτορικό τίτλο.
Στο χάρτη της Αττικής του Κάουπερτ (χάρτης 4) η πόλη έχει αρχίσει να πλησιάζει αισθητά τον Ιλισσό. Μέσα στον κόκκινο κύκλο κάτω και αριστερά σημειώνουμε την περιοχή της μελέτης η οποία παραμένει ακόμα καθαρά γεωργική.
Χάρτης 6: Σχέδιο των Αθηνών του Κάουπερτ (1881)
Βρισκόμαστε πλέον στα τέλη του 19ου αιώνα σε μια Ελλάδα και μια Αθήνα που ακόμα προσπαθεί να βρει ταυτότητα μέσα από την επίλυση χρόνιων προβλημάτων τόσο πολιτικών όσο και τεχνικών. Στα πολιτικά πράγματα της χώρας κυριαρχεί η πολιτική προσωπικότητα του Χαρίλαου Τρικούπη.
Η εποχή του Χαρίλαου Τρικούπη
Με την κυβέρνηση που συγκρότησε το Μάρτιο του 1882 αναδιοργάνωσε την αστυνομία, την αγροφυλακή και τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων. Θέσπισε νόμους για προσόντα, μονιμότητα και προαγωγή δημοσίων υπαλλήλων. Αποφάσισε την αποξήρανση της λίμνης Κωπαΐδας και τη δημιουργία σιδηροδρομικού δικτύου. Είναι χαρακτηριστικό ότι, ενώ το 1882 υπήρχαν σε λειτουργία μόνο 9 περίπου χιλιόμετρα σιδηροδρομικής γραμμής που συνέδεαν την Αθήνα (Θησείο) με το επίνειό της, τον Πειραιά, το 1893 λειτουργούσαν 914 χιλιόμετρα σιδηροδρομικών γραμμών και άλλα 490 ήταν υπό κατασκευή. Για τη χρηματοδότηση των έργων πήρε δύο μεγάλα δάνεια και επέβαλε φορολογία στον καπνό και το κρασί. Η διάνοιξη της Διώρυγας της Κορίνθου επετεύχθη χάρη στον Τρικούπη, ο οποίος επιδίωξε έναν ιδιαίτερα αισιόδοξο εκσυγχρονισμό, ο οποίος παρουσίασε πάντως προβλήματα, καθώς οι αλλαγές δε βρήκαν πρόσφορο έδαφος λόγω της προβληματικής ελληνικής οικονομίας και του συντηρητικού πνεύματος της εποχής. Χαρακτηριστικός πολιτικάντης αντίπαλος στην εποχή του ήταν ο Τσελεπίτσαρης που διοργάνωνε πορείες με συνθήματα εναντίον του Τρικούπη.
Χαρακτηριστικό της προοδευτικότητάς του είναι το παράτολμο, για την εποχή του, όραμά του για τη ζεύξη του στενού Ρίου-Αντιρρίου, ιδέα που υλοποιήθηκε πάνω από έναν αιώνα αργότερα, το 2004, με την κατασκευή της Γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου, στην οποία δόθηκε το όνομά του στις 25 Μαΐου 2007.
Γενικότερα, η δράση του Χαριλάου Τρικούπη στην Ελλάδα θεωρείται από τις πιο καθοριστικές για τη μετάβαση της χώρας στον 20ό αιώνα. Το έργο του προκάλεσε πολλές φορές διχογνωμίες και αντιδράσεις την εποχή εκείνη, όμως τα αποτελέσματά του σε πολλές περιπτώσεις είναι ορατά ακόμα και στη μεταγενέστερη και σύγχρονη Ελλάδα.
Εικόνα 1: Χαρίλαος Τρικούπης (1832 - 1896)
Με χρονική αφετηρία λοιπόν τις Κυβερνήσεις του Χαρίλαου Τρικούπη, όπως διαπιστώνουμε, ξεκινούν να εκπονούνται μελέτες για διάφορα τεχνικά έργα στην Ελλάδα μεταξύ αυτών και για την διευθέτηση του Ιλισσού ποταμού. Οι αρχικές μελέτες για την διευθέτηση του ποταμού, προέβλεπαν:
- κάλυψη της κοίτης του από τον Κλάδο Ζωγράφου ως το Παναθηναϊκό Στάδιο και
- χωρίς κάλυψη το κομμάτι της κοίτης από το Στάδιο ως τη συμβολή του με τον Κηφισό.
Την ίδια εποχή, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, με αφορμή τις καταστροφικές πλημμύρες του Κηφισού και του Ιλισσού, μεταξύ άλλων, ο καθηγητής και πρύτανης του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Άγγελος Γκίνης, μελέτησε τη δυνατότητα του διαχωρισμού των δύο ποταμών, δηλαδή τη δημιουργία νέας και ιδιαίτερης κοίτης για τον Ιλισό ώστε να εκβάλει στο Φαληρικό όρμο. Με τον τρόπο αυτό θα ανακουφιζόταν ο Κηφισός στις μεγάλες καταιγίδες και ο κίνδυνος πλημμύρας του Ελαιώνα θα μειωνόταν αισθητά.
Εικόνα 2: Ο Άγγελος Γκίνης (1859 - 1928)
Ο Άγγελος Γκίνης (1859-1928) ήταν Έλληνας πολιτικός
μηχανικός, καθηγητής της γεφυροποιίας, των λιμενικών και των υδραυλικών έργων
στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, και Ακαδημαϊκός. Γεννήθηκε στις
Σπέτσες. Σπούδασε στο Πολυτεχνείο της Δρέσδης και από το 1912 κατείχε
διευθυντική θέση στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (διευθυντής της Σχολής
Πολιτικών Μηχανικών, το αντίστοιχο του σημερινού πρύτανη), από την οποία
συνέβαλε στην πρόοδο και στην ανάπτυξή του. Οι προσπάθειές του είχαν ως
αποτέλεσµα τη δηµοσίευση του τόµου 388/1914, µε το πρώτο άρθρο του οποίου το
Πολυτεχνείο ονοµάστηκε «Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο», µε ίδρυση νέων σχολών,
αναδιοργάνωση των µαθηµάτων και την έκδοση κανονισµού λειτουργίας. Ο Γκίνης
συνέταξε πολλές μελέτες δημόσιων έργων και τις μελέτες όλων σχεδόν των λιμένων
της Ελλάδας. Συνέγραψε πανεπιστημιακά συγγράμματα, όπως Οδοποιία, Γραφική στατική,
Λιμενικά έργα και άλλα. Απεβίωσε στην Αθήνα σε ηλικία 69 ετών.
Ήταν ένας από τους 39 πρώτους στην ιστορία Έλληνες Ακαδημαϊκούς, τακτικά μέλη της Ακαδημίας Αθηνών, που δεν εκλέχθηκαν αλλά διορίσθηκαν με τη συντακτική πράξη ιδρύσεως της Ακαδημίας, το 1926. Το «Κτίριο Γκίνη» του κεντρικού συγκροτήματος του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, επί της οδού Στουρνάρη, που κατασκευάσθηκε μεταξύ των ετών 1930 και 1935, ονομάσθηκε έτσι στη μνήμη του.
Επιστρέφοντας τώρα στα τέλη του 19ου αιώνα, διάσημες έχουν μείνει δυο πλημμύρες της εποχής που αξίζει να σταθούμε λίγο σε αυτές:
- η πλημμύρα του Αγίου Φιλίππου (1896) και
- η πλημμύρα του 1899.
Ως πλημμύρα του Αγίου Φιλίππου έμεινε στην ιστορία η θεομηνία που έπληξε την Αθήνα και τον Πειραιά την Πέμπτη 14 Νοεμβρίου 1896, ανήμερα της εορτής του Αποστόλου Φιλίππου, προκαλώντας τον θάνατο πολλών ανθρώπων και τεράστιες υλικές καταστροφές.
Η πλημμύρα του 1899 έγινε στις 18 Νοεμβρίου και εδώ παραθέτουμε ρεπορτάζ της εποχής για αυτή την πλημμύρα, όπου μεταφέρει αρκετά παραστατικά το κλίμα της εποχής.
Ήταν ένας από τους 39 πρώτους στην ιστορία Έλληνες Ακαδημαϊκούς, τακτικά μέλη της Ακαδημίας Αθηνών, που δεν εκλέχθηκαν αλλά διορίσθηκαν με τη συντακτική πράξη ιδρύσεως της Ακαδημίας, το 1926. Το «Κτίριο Γκίνη» του κεντρικού συγκροτήματος του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, επί της οδού Στουρνάρη, που κατασκευάσθηκε μεταξύ των ετών 1930 και 1935, ονομάσθηκε έτσι στη μνήμη του.
Επιστρέφοντας τώρα στα τέλη του 19ου αιώνα, διάσημες έχουν μείνει δυο πλημμύρες της εποχής που αξίζει να σταθούμε λίγο σε αυτές:
- η πλημμύρα του Αγίου Φιλίππου (1896) και
- η πλημμύρα του 1899.
Ως πλημμύρα του Αγίου Φιλίππου έμεινε στην ιστορία η θεομηνία που έπληξε την Αθήνα και τον Πειραιά την Πέμπτη 14 Νοεμβρίου 1896, ανήμερα της εορτής του Αποστόλου Φιλίππου, προκαλώντας τον θάνατο πολλών ανθρώπων και τεράστιες υλικές καταστροφές.
Η πλημμύρα του 1899 έγινε στις 18 Νοεμβρίου και εδώ παραθέτουμε ρεπορτάζ της εποχής για αυτή την πλημμύρα, όπου μεταφέρει αρκετά παραστατικά το κλίμα της εποχής.
Απόσπασμα από χρονογράφημα στο ΕΜΠΡΟΣ, 8-11-1899 (παλιό ημερολόγιο)
Πηγή: Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Εφημερίδων και Περιοδικού Τύπου
της ΕΘΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ της ΕΛΛΑΔΟΣ
Πηγή: Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Εφημερίδων και Περιοδικού Τύπου
της ΕΘΝΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ της ΕΛΛΑΔΟΣ
Η απόφαση για την εκτροπή του Ιλισσού και ένα φωτογραφικό χρονικό της κατάστασης της περιοχής (1905 - 2016)
Ο διαχωρισμός άρχισε από την οδό Ευαγγελιστρίας (το ίδιο όνομα έχει η οδός και σήμερα) στην Καλλιθέα, 260 περίπου μέτρα πριν από την γέφυρα της οδού Χαροκόπου και 200 περίπου μέτρα πριν την τρίτοξη γέφυρα του Η.Σ.Α.Π. (Εικόνα 3). Η εφαρμογή της μελέτης αυτής έγινε γύρω στο 1905. Το μήκος της νέας κοίτης του Ιλισσού ήταν περίπου 3.200 μέτρα. Ο Ιλισσός από τότε και μέχρι σήμερα εκβάλει τα νερά του στον Φαληρικό όρμο και η νέα αυτή κοίτη αποτελεί και το φυσικό σύνορο μεταξύ Καλλιθέας και Μοσχάτου.
Στην εικόνα 6 που ακολουθεί οι θέσεις των τριών υπό μελέτη τεχνικών έργων, φαίνονται σε προβολή υποβάθρου σύγχρονης δορυφορικής φωτογραφίας της Google.
Εικόνα 15: Η στεγασμένη κοίτη του Ιλισσού έχει δώσει την δυνατότητα δημιουργίας
ελεύθερου δημόσιου χώρου, όπως αυτή η Παιδική Χαρά.
Αγωγός Μερικής Εκτροπής Ιλισού στον Κυκλοβόρο
Στο άρθρο: Εκτροπή Κυκλοβόρου / Ιλισού (μερική) / Προφ. Δανιήλ στον Κηφισό
Νίκος Κ. Μαυρομιχάλης Πολιτικός Μηχανικός- Υδραυλικός, Msc, διαβάζουμε:
Η βασική αναγκαιότητα της μερικής εκτροπής του Ιλισού είναι η αποφόρτισή του στον Κηφισό μέσω του Κυκλοβόρου ώστε να διοχετεύονται εκ του ασφαλούς οι πρώτες και πιο ρυπογόνες παροχές σε ένα σημείο στον φαληρικό όρμο και μάλιστα στην ισοβαθή -10,00. Ο Αγωγός μερικής εκτροπής Ιλισού συνολικού μήκους 1.181 μ. σχεδιάστηκε για μέγιστη παροχή έως 100 μ3/δλ, αρχίζει από το έργο μερισμού παροχής Ιλισού, κατάντη της υφιστάμενης καλυμμένης κοίτης του Ιλισού στην οδό Καλλιρρόης (Χ.Θ. Ιλισού 3+323,75) και ακολουθεί χάραξη επί της οδού Χαμοστέρνας (νότιος κλάδος) μέχρι την Ανατολική Κωνσταντινουπόλεως και την συμβολή του με τον αγωγό εκτροπής Κυκλοβόρου. Για την μερική εκτροπή της υφιστάμενης καλυμμένης κοίτης του Ιλισού στην οδό Καλλιρρόης προβλέπεται έργο μερικής εκτροπής για παροχή έως 100 μ3/δλ, το οποίο λειτουργεί με βάση τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά του. Λόγω της πολυπλοκότητας του έργου και των πολλών παραμέτρων υδραυλικής λειτουργίας (υπερκρίσιμη ροή, καμπυλότητα - υπερυψώσεις, μεταβλητές διατομές κλπ.) είναι αναγκαίο το προτεινόμενο έργο, σε επόμενο στάδιο μελέτης, να διερευνηθεί σε φυσικό ομοίωμα ώστε να οριστικοποιηθεί η γεωμετρία του από τον έλεγχο διαφόρων σεναρίων (ανάντη παροχές κλπ.).
Επίσης δείτε το οδοιπορικό μας με ποδήλατο, μέσα στην Τεχνητή κοίτη του Ιλισσού:
_________________________________________________________________________________
Κείμενο - Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Έρευνα υπόγειου Ιλισσού:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Ιωσήφ Ευφραιμίδης, Αρχιτέκτων
Εύρεση χαρτών - γεωαναφορές αεροφωτογραφιών - φωτοερμηνεία:
Θησέας Κόκκινος, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Πηγές:
Ιστοσελίδες
1. Δήμος Ταύρου. Σελίδες από την ιστορία του. Σούτος Δ., "Λόγος και Αντίλογος", 1983
2. Ιλισός. Το ιερό του άστεως ποτάμι που εξαφανίστηκε, Μ. Παπαδάκης, ΤΕΕ, 1997
3. Κριτική επισκόπηση του υδραυλικού σχεδιασμού του Κηφισού, Σωκράτης Δάλλας, ITIA, 2007
4. ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΥΔΡΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΟΥ ΙΛΙΣΣΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ (ΑΤΤΙΚΗ), Κώτσιαρη Βασιλική και Ευσταθίου Γεώργιος, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Σχολή Περιβάλλοντος, Γεωγραφίας και Εφαρμοσμένων Οικονομικών, Τμήμα Γεωγραφίας, Αθήνα, Ελλάδα, 2015
5. ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΑΣ, ΤΜΗΜΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ, ΓΡΑΦΕΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΡΓΩΝ, ΗΜΕΡΙΔΑ, «Αντιπλημμυρική προστασία Αττικής», Αντιπλημμυρική προστασία λεκανοπεδίου Αθήνας (Κηφισός-Ιλισός), Εισηγητής : Μ.Σάρρος, Αθήνα 2 Νοεμβρίου 2004
6. Καλλιθέα, όψεις της ιστορίας του δήμου και της πόλης, ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ
7. ΤΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ ΩΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΣΕ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ: μία μέθοδος
ανίχνευσης του Ιλισ(σ)ού στο χαρτί, Αθηνά Σταματοπούλου, υπ. καθηγητής: Παναγιώτης Τουρνικιώτης, μάθημα: Ανάλυση του Γραπτού και του Σχεδιασμένου Αρχιτεκτονικού Λόγου
Δ.Π.Μ.Σ ‘Χώρος - Σχεδιασμός - Πολιτισμός’, τμ. Αρχιτεκτόνων, ΕΜΠ, Απρίλιος 2014
Όπως καταλαβαίνουμε μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα, η ανάγκη για επίλυση του θέματος των πλημμυρών των χειμάρρων της Αττικής ήταν επιτακτική και η μελέτη του Γκίνη τελικώς εγκρίθηκε. Ο Ιλισσός αποφασίστηκε να αποκτήσει νέα κοίτη με εκβολή στο Φαληρικό όρμο.
Ο διαχωρισμός άρχισε από την οδό Ευαγγελιστρίας (το ίδιο όνομα έχει η οδός και σήμερα) στην Καλλιθέα, 260 περίπου μέτρα πριν από την γέφυρα της οδού Χαροκόπου και 200 περίπου μέτρα πριν την τρίτοξη γέφυρα του Η.Σ.Α.Π. (Εικόνα 3). Η εφαρμογή της μελέτης αυτής έγινε γύρω στο 1905. Το μήκος της νέας κοίτης του Ιλισσού ήταν περίπου 3.200 μέτρα. Ο Ιλισσός από τότε και μέχρι σήμερα εκβάλει τα νερά του στον Φαληρικό όρμο και η νέα αυτή κοίτη αποτελεί και το φυσικό σύνορο μεταξύ Καλλιθέας και Μοσχάτου.
Εικόνα 3: Το υπό μελέτη τρίγωνο σε αεροφωτογραφία του 1929
Εικόνα 4: Το υπό μελέτη τρίγωνο σε χάρτη του 1931 (Σχέδιο Λαμπαδάριου)
Η εικόνα 3 προέρχεται από αεροφωτογράφηση των Αθηνών του 1929, και η εικόνα 4 από τοπογραφικό χάρτη της ίδιας εποχής. Είναι φανερό και στις δυο η αρχή της εκτροπής του Ιλισσού (μέσα σε κόκκινο κύκλο) προς την νέα του κοίτη και τα πλευρικά τοιχεία των πρώτων μέτρων της νέας κοίτης, που ξεκινάει από το ύψος της οδού Ευαγγελιστρίας. Παρατηρούμε ότι το τοιχείο στην βορεινή πλευρά της κοίτης ξεκινάει κάποια μέτρα νωρίτερα από το Νότιο και αυτό είναι εύλογο δεδομένης της ροής των υδάτων (εικόνα 5).
Εικόνα 5 - Ο Ιλισσός στο ύψος της εκτροπής του (1929)
Η περιοχή αυτή της εκτροπής του Ιλισσού παρέμεινε ως είχε μέχρι την δεκαετία του 50 (Εικόνα 6α) όπου τα έργα διευθετήσεως του Ιλισσού, που είχαν ξεκινήσει από Ζωγράφου και Καισαριανή, πριν τον Β'Π.Π., έφτασαν μέχρι την συμβολή με την οδό Ευαγγελιστρίας. (Εικόνα 6β). Αργότερα η διευθετημένη κοίτη σκεπάστηκε (Εικόνα 6γ) διαμορφώθηκε η οδός Χαμοστέρνας (Εικόνα 6δ) και τέλος καλύφθηκε και η κοίτη της εκτροπής του 1905 (Εικόνα 6ε).
Εικόνα 6α: Αεροφωτογραφία περιοχής 1940.
Φαίνεται καθαρά η αδιαμόρφωτη κοίτη του Ιλισσού ανάντι της εκτροπής.
Εικόνα 6β: Αεροφωτογραφία περιοχής 1962.
Φαίνεται καθαρά η διευθετημένη κοίτη του Ιλισσού ανάντι της εκτροπής.
Φαίνεται καθαρά η διευθετημένη κοίτη του Ιλισσού ανάντι της εκτροπής.
Εικόνα 6γ: Αεροφωτογραφία περιοχής 1967.
Η διευθετημένη κοίτη του Ιλισσού ανάντι της εκτροπής έχει μόλις καλυφθεί.
Εικόνα 6δ: Αεροφωτογραφία περιοχής 1982.
Η οδός Χαμοστέρνας έχει κατασκευαστεί και έχει δημιουργηθεί κόμβος
εξόδου και εισόδου των οχημάτων σε αυτήν στο σημείο της εκτροπής
Εικόνα 6ε: Αεροφωτογραφία περιοχής 1987.
Έχει ξεκινήσει η κάλυψη της κοίτης του 1905 καθώς
και η κατασκευή του νέου σταθμού του ΗΣΑΠ στον Ταύρο.
Εικόνα 6ζ: Έγχρωμη αεροφωτογραφία της περιοχής του 1990
Ο κόμβος Χαμοστέρνας λειτουργεί μόνο σαν έξοδος πλέον των οχημάτων,
στο ύψος της εκτροπής του Ιλισσού ενώ η κοίτη του υποδέχεται
υπέργειες δημόσιες χρήσεις κοινής ωφέλειας.
Στην εικόνα 6 που ακολουθεί οι θέσεις των τριών υπό μελέτη τεχνικών έργων, φαίνονται σε προβολή υποβάθρου σύγχρονης δορυφορικής φωτογραφίας της Google.
Εικόνα 6: Οι θέσεις των τριών "εξαφανισμένων" τεχνικών έργων
και η κατάσταση σήμερα(2016)
Σήμερα η περιοχή δεν θυμίζει σε τίποτα την εποχή που κυλούσε ο Ιλισσός, και ο δημόσιος χώρος άνωθεν του σκεπασμένου πλέον ποταμού χρησιμοποιείται ως χώρος στάθμευσης οχημάτων, χώρος αθλητικών δραστηριοτήτων και χώρος αναψυχής ενηλίκων και ανηλίκων.
Στην εικόνα 7 που ακολουθεί έχουμε τοποθετήσει τα υπόγεια πλευρικά τοιχεία της διευθέτησης του Ιλισσού σε προβολή υποβάθρου σύγχρονης δορυφορικής φωτογραφίας της Google για να γίνει ακόμα πιο κατανοητή η πορεία του υπόγειου Ιλισσού.
Στην εικόνα 7 που ακολουθεί έχουμε τοποθετήσει τα υπόγεια πλευρικά τοιχεία της διευθέτησης του Ιλισσού σε προβολή υποβάθρου σύγχρονης δορυφορικής φωτογραφίας της Google για να γίνει ακόμα πιο κατανοητή η πορεία του υπόγειου Ιλισσού.
Εικόνα 7: Ο υπόγειος Ιλισσός στην σύγχρονη πόλη (2016)
Φωτορεπορτάζ της υφιστάμενης σήμερα υπερκείμενης κατάστασης της περιοχής της εκτροπής.
Εικόνα 8: Ο Ιλισσός ήταν το φυσικό σύνορο της Καλλιθέας.
Σήμερα μια μαρμάρινη επιγραφή (Σαλαμίνος και Χαμοστέρνας)
μας ενημερώνει ότι μπαίνουμε στον Δήμο
Εικόνα 9: Οδός Παναγή Τσαλδάρη με φόντο τον Υμηττό.
Ο παράδρομος της Χαμοστέρνας κρύβει από κάτω του τον Ιλισσό.
Εικόνα 10: Οδός Χαμοστέρνας με φόντο τον Υμηττό.
Η στροφή της Χαμοστέρνας ακολουθεί την φυσική κοίτη του Ιλισσού.
Εικόνα 11: Διασταύρωση Παναγή Τσαλδάρη και Ευαγγελιστρίας.
Η Παναγή Τσαλδάρη ακολουθεί την χάραξη του Ιλισσού.
Εικόνα 12: Διασταύρωση Παναγή Τσαλδάρη και Ευαγγελιστρίας.
(Φωτογραφία τραβηγμένη από την Παναγή Τσαλδάρη)
Από εδώ ξεκινούσε η εκτροπή του Ιλισσού.
Εικόνα 13: Διασταύρωση Παναγή Τσαλδάρη και Ευαγγελιστρίας.
(Φωτογραφία τραβηγμένη από την Ευαγγελιστρίας)
Από εδώ ξεκινούσε η εκτροπή του Ιλισσού.
Εικόνα 14: Γωνία Ευαγγελιστρίας και Κρέμου
Αν καθόσουν εδώ το 1900 θα έβλεπες μπροστά σου τον Ιλισσό
Εικόνα 15: Η στεγασμένη κοίτη του Ιλισσού έχει δώσει την δυνατότητα δημιουργίας
ελεύθερου δημόσιου χώρου, όπως αυτή η Παιδική Χαρά.
 |
| Εικόνα 16: Ο Σταθμός παρακολούθησης της ΕΥΔΑΠ στο σημείο της εκτροπής. |
Εικόνα 17: Η είσοδος προς τον υπόγειο Ιλισσό στο σημείο της εκτροπής.
Επίσκεψη στη θέση της εκτροπής μέσα στον υπόγειο Ιλισσό
Η εικόνα 17 μας δείχνει τις κλίμακες που οδηγούν προς τον υπόγειο Ιλισσό στο σημείο της εκτροπής του. Ο χώρος είναι περιφραγμένος και φυλασσόμενος και η είσοδος απαγορεύεται φυσικά. Με επιτόπου έρευνα όμως και περπατώντας στον υπόγειο Ιλισσό προσεγγίσαμε το σημείο και διαπιστώσαμε ότι εκεί ακριβώς υπάρχει διάταξη νέας εκτροπής των παροχών ξηράς περιόδου προς τον Κεντρικό Αποχετευτικό Αγωγό, ακολουθώντας την διεύθυνση της φυσικής κοίτης του Ιλισού.
Εικόνα 18: Τα νερά του Ιλισσού φτάνουν μέχρι εδώ όπου εκτρέπονται δεξιά.
(Αριστερά φαίνεται και το πετρόχτιστο τοιχείο της διευθέτησης του 1905)
Εικόνα 19: Μέσα από αυτή την καγκελόφρακτη δίοδο τα νερά εκτρέπονται
Αγωγός Μερικής Εκτροπής Ιλισού στον Κυκλοβόρο
Στο άρθρο: Εκτροπή Κυκλοβόρου / Ιλισού (μερική) / Προφ. Δανιήλ στον Κηφισό
Νίκος Κ. Μαυρομιχάλης Πολιτικός Μηχανικός- Υδραυλικός, Msc, διαβάζουμε:
Η βασική αναγκαιότητα της μερικής εκτροπής του Ιλισού είναι η αποφόρτισή του στον Κηφισό μέσω του Κυκλοβόρου ώστε να διοχετεύονται εκ του ασφαλούς οι πρώτες και πιο ρυπογόνες παροχές σε ένα σημείο στον φαληρικό όρμο και μάλιστα στην ισοβαθή -10,00. Ο Αγωγός μερικής εκτροπής Ιλισού συνολικού μήκους 1.181 μ. σχεδιάστηκε για μέγιστη παροχή έως 100 μ3/δλ, αρχίζει από το έργο μερισμού παροχής Ιλισού, κατάντη της υφιστάμενης καλυμμένης κοίτης του Ιλισού στην οδό Καλλιρρόης (Χ.Θ. Ιλισού 3+323,75) και ακολουθεί χάραξη επί της οδού Χαμοστέρνας (νότιος κλάδος) μέχρι την Ανατολική Κωνσταντινουπόλεως και την συμβολή του με τον αγωγό εκτροπής Κυκλοβόρου. Για την μερική εκτροπή της υφιστάμενης καλυμμένης κοίτης του Ιλισού στην οδό Καλλιρρόης προβλέπεται έργο μερικής εκτροπής για παροχή έως 100 μ3/δλ, το οποίο λειτουργεί με βάση τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά του. Λόγω της πολυπλοκότητας του έργου και των πολλών παραμέτρων υδραυλικής λειτουργίας (υπερκρίσιμη ροή, καμπυλότητα - υπερυψώσεις, μεταβλητές διατομές κλπ.) είναι αναγκαίο το προτεινόμενο έργο, σε επόμενο στάδιο μελέτης, να διερευνηθεί σε φυσικό ομοίωμα ώστε να οριστικοποιηθεί η γεωμετρία του από τον έλεγχο διαφόρων σεναρίων (ανάντη παροχές κλπ.).
Εικόνα 20: Η πόρτα εισόδου στο μέρος της εκτροπής
Εικόνα 21: Γενική άποψη της περιοχής της υπόγειας εκτροπής.
Σε περίπτωση επιπρόσθετης παροχής βροχής η ροή συνεχίζει μέσω των υπερχειλιστών (αριστερό αυλάκι) να οδεύει μέχρι την ανοικτή σήμερα κοίτη και εκβολή του Ιλισσού.
 |
| Εικόνα 22: Γενική άποψη της περιοχής της σύγχρονης υπόγειας εκτροπής (2013). |
Η φωτογραφία 22 είναι των φίλων της Αστικής Σπηλαιολογίας που δείχνει την ίδια θέση το 2013. Τα κάγκελα όπως φαίνεται ήταν και τότε φορτωμένα από αστικά σκουπίδια που τα έχει παρασύρει ο ποταμός, κάτι που μας δίνει μια καλή εντύπωση της ορμητικότητας και του ύψους των νερών σε περίπτωση βροχής.
Διαβάστε επίσης:
Επίσης δείτε το οδοιπορικό μας με ποδήλατο, μέσα στην Τεχνητή κοίτη του Ιλισσού:
Κείμενο - Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Έρευνα υπόγειου Ιλισσού:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Ιωσήφ Ευφραιμίδης, Αρχιτέκτων
Εύρεση χαρτών - γεωαναφορές αεροφωτογραφιών - φωτοερμηνεία:
Θησέας Κόκκινος, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Πηγές:
Ιστοσελίδες
1. http://boraeinai.blogspot.gr/2014/03/145.html
2. http://esperos.com/?page_id=1013
3. http://www.sansimera.gr/articles/698#ixzz4BC8b1320
4. http://khfi-sos.blogspot.gr/2007/12/blog-post_3309.html
5. http://kallitheaarchitecture.tumblr.com/
6. https://el.wikipedia.org
7. http://urbanspeleology.blogspot.gr/2013/04/blog-post_28.html
8. http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_9.aspx
5. http://kallitheaarchitecture.tumblr.com/
6. https://el.wikipedia.org
7. http://urbanspeleology.blogspot.gr/2013/04/blog-post_28.html
8. http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_9.aspx
Βιβλία
2. Ιλισός. Το ιερό του άστεως ποτάμι που εξαφανίστηκε, Μ. Παπαδάκης, ΤΕΕ, 1997
3. Κριτική επισκόπηση του υδραυλικού σχεδιασμού του Κηφισού, Σωκράτης Δάλλας, ITIA, 2007
4. ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΙΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΥΔΡΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΤΟΥ ΙΛΙΣΣΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ (ΑΤΤΙΚΗ), Κώτσιαρη Βασιλική και Ευσταθίου Γεώργιος, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Σχολή Περιβάλλοντος, Γεωγραφίας και Εφαρμοσμένων Οικονομικών, Τμήμα Γεωγραφίας, Αθήνα, Ελλάδα, 2015
5. ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΕΛΛΑΔΑΣ, ΤΜΗΜΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ, ΓΡΑΦΕΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΡΓΩΝ, ΗΜΕΡΙΔΑ, «Αντιπλημμυρική προστασία Αττικής», Αντιπλημμυρική προστασία λεκανοπεδίου Αθήνας (Κηφισός-Ιλισός), Εισηγητής : Μ.Σάρρος, Αθήνα 2 Νοεμβρίου 2004
6. Καλλιθέα, όψεις της ιστορίας του δήμου και της πόλης, ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΔΗΜΟΥ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ
7. ΤΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ ΩΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΣΕ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ: μία μέθοδος
ανίχνευσης του Ιλισ(σ)ού στο χαρτί, Αθηνά Σταματοπούλου, υπ. καθηγητής: Παναγιώτης Τουρνικιώτης, μάθημα: Ανάλυση του Γραπτού και του Σχεδιασμένου Αρχιτεκτονικού Λόγου
Δ.Π.Μ.Σ ‘Χώρος - Σχεδιασμός - Πολιτισμός’, τμ. Αρχιτεκτόνων, ΕΜΠ, Απρίλιος 2014
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου