Ζ' (7ο) Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών.
Η ιστορία ενός ιδιαίτερου σχολείου
του Παγκρατίου.
Εισαγωγή
Το 7ο Γυμνάσιο και Λύκειο Αθηνών στο Παγκράτι, ήταν το σχολείο μου για 6 χρόνια. Ιστορικά γνωστό μέχρι το 1979 ως Ζ' Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών, συστεγαζόταν με το Δ' Γυμνάσιο Θηλέων Αθηνών, όπου το δεύτερο, το 1979 με την δημιουργία των μικτών σχολείων, μετονομάστηκε σε 28ο Γυμνάσιο Αθηνών. Πέρα από το προσωπικό ενδιαφέρον, το σχολικό συγκρότημα της Σπύρου Μερκούρη, συγκεντρώνει αρκετά ενδιαφέροντα ιστορικά και τοπογραφικά στοιχεία, γεγονός που οδήγησε στην έναρξη της έρευνας σχετικά με την ιστορία του. Το παρόν άρθρο είναι το αποτέλεσμα της σχετικής έρευνας, η οποία δεν έχει ολοκληρωθεί φυσικά. Παραμένει ανοιχτό ως θέμα και παρακαλώ όποιος έχει περισσότερες πληροφορίες και φωτογραφίες από το σχολείο να έρθει σε επικοινωνία για να επικαιροποιηθεί και το παρόν άρθρο.
Το 7ο Γυμνάσιο και Λύκειο Αθηνών στο Παγκράτι, ήταν το σχολείο μου για 6 χρόνια. Ιστορικά γνωστό μέχρι το 1979 ως Ζ' Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών, συστεγαζόταν με το Δ' Γυμνάσιο Θηλέων Αθηνών, όπου το δεύτερο, το 1979 με την δημιουργία των μικτών σχολείων, μετονομάστηκε σε 28ο Γυμνάσιο Αθηνών. Πέρα από το προσωπικό ενδιαφέρον, το σχολικό συγκρότημα της Σπύρου Μερκούρη, συγκεντρώνει αρκετά ενδιαφέροντα ιστορικά και τοπογραφικά στοιχεία, γεγονός που οδήγησε στην έναρξη της έρευνας σχετικά με την ιστορία του. Το παρόν άρθρο είναι το αποτέλεσμα της σχετικής έρευνας, η οποία δεν έχει ολοκληρωθεί φυσικά. Παραμένει ανοιχτό ως θέμα και παρακαλώ όποιος έχει περισσότερες πληροφορίες και φωτογραφίες από το σχολείο να έρθει σε επικοινωνία για να επικαιροποιηθεί και το παρόν άρθρο.
Η ίδρυση του Γυμνασίου ως Βαρβάκειο Γυμνάσιο
Πριν από 186 χρόνια (1824) ο Ιωάννης Βαρβάκης άφησε 300.000 ρούβλια για να δημιουργηθεί «εν κεντρικόν εθνικόν σχολείον» προκειμένου «να ανακαλεσθώσιν αι τέχναι και αι επιστήμαι εις την Ελλάδα». Τριάντα έξι χρόνια από τη δωρεά του, συγκεκριμένα το 1860, η επιθυμία του πραγματοποιήθηκε. Ένα κτήριο κόσμημα υψώθηκε στο τετράγωνο που ορίζουν οι οδοί Αθηνάς, Αρμοδίου, Αριστογείτονος και Σωκράτους για να στεγάσει το Βαρβάκειο, το σχολείο που ο Εθνικός μας Ευεργέτης ονειρεύτηκε. [Χαιρετισμοί για τα 150 χρόνια από την ίδρυση της Βαρβακείου Σχολής, Εκ μέρους του Δ.Σ. του Βαρβακείου Ιδρύματος, η Πρόεδρος Λη Λυκούδη]
Τα Βαρβάκεια Γυμνάσια
Επτακόσιες χιλιάδες ρούβλια ήταν το ποσό που κληροδότησε ο Ιω. Βαρβάκης στην ελληνική πολιτεία για την ανέγερση διδακτηρίου κατάλληλου να στεγάσει το Βαρβάκειο Λύκειο. Η ελληνική κυβέρνηση όμως καθυστέρησε αρκετά την υλοποίηση του ονείρου του. Άφησε να περάσουν δεκαοκτώ χρόνια μέχρι να αποφασίσει την οικοδόμηση του σχολικού κτηρίου που θα έφερε το όνομά του. Αλλά κι αυτή η απόφαση, που πάρθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 1843, ανακλήθηκε δεκατρία χρόνια αργότερα, όταν η θέση που είχε επιλεγεί για την ανέγερση του κτηρίου κρίθηκε ακατάλληλη. Τελικά, με βασιλικό διάταγμα της 9ης Ιουνίου 1856, καθορίσθηκε ως ο πλέον κατάλληλος ένας νέος χώρος, ένα οικόπεδο στο κέντρο της Αθήνας που οριζόταν από τις οδούς Αθηνάς, Σωκράτους, Αρμοδίου και Αριστογείτονος.
Η θεμελίωση του κτηρίου πραγματοποιήθηκε στις 21 Απριλίου 1857 με την παρουσία του βασιλιά Όθωνα. Την εκπόνηση των σχεδίων και την επίβλεψη του έργου ανέλαβε ο αρχιτέκτονας Παναγιώτης Κάλκος, ο οποίος κατόρθωσε, το 1859, να δημιουργήσει ένα εντυπωσιακό νεοκλασικό κτίσμα. Στο κτίσμα αυτό πρωτολειτούργησαν το 1860 ένα «Ελληνικόν Σχολείον» (κατώτερο δευτεροβάθμιο) και ένα «Κλασσικόν Γυμνάσιον» (ανώτερο δευτεροβάθμιο), με τρεις και τέσσερις τάξεις αντιστοίχως, που ονομάστηκαν «Βαρβάκεια». Το 1880 το Κλασικό Γυμνάσιο και το Ελληνικό Σχολείο χωρίστηκαν σε δύο μέρη και έτσι δημιουργήθηκε το Α΄ και Β΄ Βαρβάκειο Γυμνάσιο, καθώς και το Α΄ και το Β΄ Ελληνικό Σχολείο και τα δύο κλασικής κατεύθυνσης.
Η θεμελίωση του κτηρίου πραγματοποιήθηκε στις 21 Απριλίου 1857 με την παρουσία του βασιλιά Όθωνα. Την εκπόνηση των σχεδίων και την επίβλεψη του έργου ανέλαβε ο αρχιτέκτονας Παναγιώτης Κάλκος, ο οποίος κατόρθωσε, το 1859, να δημιουργήσει ένα εντυπωσιακό νεοκλασικό κτίσμα. Στο κτίσμα αυτό πρωτολειτούργησαν το 1860 ένα «Ελληνικόν Σχολείον» (κατώτερο δευτεροβάθμιο) και ένα «Κλασσικόν Γυμνάσιον» (ανώτερο δευτεροβάθμιο), με τρεις και τέσσερις τάξεις αντιστοίχως, που ονομάστηκαν «Βαρβάκεια». Το 1880 το Κλασικό Γυμνάσιο και το Ελληνικό Σχολείο χωρίστηκαν σε δύο μέρη και έτσι δημιουργήθηκε το Α΄ και Β΄ Βαρβάκειο Γυμνάσιο, καθώς και το Α΄ και το Β΄ Ελληνικό Σχολείο και τα δύο κλασικής κατεύθυνσης.
Στις 6 Οκτωβρίου 1886 ιδρύθηκε, με βασιλικό διάταγμα, το «Βαρβάκειον Λύκειον», ένα νέου τύπου σχολείο που ακολουθούσε το πρότυπο των γερμανικών Realgymnasien, δηλαδή των Πραγματικών (=Πρακτικών) Γυμνασίων. Καθοριστικό ρόλο στην ίδρυσή του έπαιξε ο τότε πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης, ο οποίος είχε αντιληφθεί πως η πραγματοποίηση δημόσιων κοινωφελών έργων στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος απαιτούσε εγχώριο δυναμικό με επιστημονική και τεχνολογική επάρκεια. Την ιδέα του Τρικούπη για την ίδρυση μιας τέτοιας σχολής, της οποίας βασικός σκοπός θα ήταν η προετοιμασία των νέων για τη μετέπειτα φοίτησή τους στη Σχολή των Βιομηχανικών Τεχνών (το σημερινό Πολυτεχνείο) και τις Στρατιωτικές Σχολές, την υλοποίησε ο διευθυντής και οργανωτής του Πολυτεχνείου Αναστάσιος Θεοφιλάς. Το καινούργιο Λύκειο ήταν επτατάξιο (με ενωμένες τις τρεις τάξεις του Ελληνικού σχολείου και τις τέσσερις του Γυμνασίου), στεγάστηκε αρχικά σ’ ένα μεγάλο κτήριο επί της οδού Βουλής 7 και τα μαθήματά του ξεκίνησαν στο τέλος Οκτωβρίου 1886. Πολύ σύντομα, η φήμη του σχολείου, που διέθετε ειδικό εργαστήριο εφοδιασμένο με όργανα Φυσικής και Χημείας, συλλογές ορυκτών κτλ., ξεπέρασε τα όρια όχι μόνον της πρωτεύουσας αλλά και της χώρας με αποτέλεσμα να συρρέουν σ’ αυτό νέοι από όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό.
Στην οδό Βουλής, το Βαρβάκειο (Πρακτικό) Λύκειο έμεινε για 25 ολόκληρα χρόνια, καθώς στο κεντρικό κτίριο της οδού Αθηνάς στεγάζονταν ήδη τα τέσσερα κλασικά δευτεροβάθμια σχολεία και οι προσπάθειες να βρεθεί άλλος χώρος στέγασης σε διάφορα σημεία της πρωτεύουσας δεν καρποφόρησαν. Τελικά, το 1911, αποφασίστηκε η μετακίνηση του Α΄ Βαρβακείου (Κλασικού) Γυμνασίου στο Παγκράτι (ως Ζ΄ Γυμνάσιο Αθηνών) και του Β΄ Βαρβακείου (Κλασικού) Γυμνασίου στα Πατήσια (ως Η΄ Γυμνάσιο Αθηνών), οπότε το Βαρβάκειο (Πρακτικό) Λύκειο εγκαταστάθηκε στο φυσικό του χώρο, στο διδακτήριο, δηλαδή, που είχε κτιστεί με χρήματα προερχόμενα από το κληροδότημα του Βαρβάκη.
Το 1915 το κτήριο της οδού Αθηνάς επιτάχθηκε, αρχικά από τον στρατό και αργότερα από τη Χωροφυλακή. Έτσι, οι μαθητές του Βαρβακείου Πρακτικού Λυκείου φιλοξενήθηκαν στα κτήρια άλλων αθηναϊκών σχολείων έως το 1919, οπότε ο καθηγητής Σχεδίου Ζαν Ζακ Πικ, μέλος επιτροπής Γάλλων καθηγητών που τους είχε καλέσει ο πρωθυπουργός Βενιζέλος για να υποβάλλουν προτάσεις σχετικά τη βελτίωση του προγράμματος σπουδών στα πρακτικά λύκεια, πέτυχε την επαναφορά του σχολείου στο κτήριο της οδού Αθηνάς.
Τον Ιανουάριο του 1921 το Βαρβάκειο Πρακτικό Λύκειο προσαρτήθηκε στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης, το οποίο, ήδη συνδεδεμένο από το 1910 με ένα πρότυπο Ελληνικό σχολείο και ένα πρότυπο κλασικό γυμνάσιο, προσέφερε την παιδαγωγική κατάρτιση που έλειπε από τους υπηρετούντες στα αντίστοιχα σχολεία. Έτσι, το Βαρβάκειο Λύκειο ονομάστηκε και εκείνο Πρότυπο και, επειδή στεγαζόταν πλέον στην οδό Αθηνάς απ’ όπου είχαν στο μεταξύ αποχωρήσει και τα δύο Ελληνικά σχολεία, φιλοξένησε στο κτήριό του το Διδασκαλείο μαζί με τα δύο δικά του πρότυπα σχολεία.
Το 1929 σημειώθηκαν αλλαγές στη δομή της ελληνικής εκπαίδευσης. Αντί των τριών επάλληλων κύκλων σπουδών (τετρατάξιο Δημοτικό σχολείο, τριτάξιο Ελληνικό σχολείο και τετρατάξιο γυμνάσιο) δημιουργήθηκαν δύο, ένα εξατάξιο Δημοτικό σχολείο και ένα εξατάξιο γυμνάσιο. Τότε, καταργήθηκε το Πρότυπο (Κλασικό) Ελληνικό Σχολείο, το Πρότυπο (Κλασικό) Γυμνάσιο έγινε εξαετές και οι τέσσερις τάξεις του Προτύπου (Πρακτικού) Βαρβακείου Λυκείου πήραν την ονομασία Γ’, Δ’, Ε΄ και ΣΤ’. Το 1930 πάλι, όταν ιδρύθηκαν με νόμο οι Σχολές Μέσης Εκπαίδευσης, οι οποίες ήταν μεν εξατάξιες αλλά είχαν τις τέσσερις ανώτερες τάξεις διαιρεμένες σε δύο τμήματα (κλασικό-πρακτικό), τα χωριστά πρότυπα γυμνάσια ενώθηκαν και δημιουργήθηκε η «Βαρβάκειος Πρότυπος Σχολή Μέσης Εκπαιδεύσεως».
Η Βαρβάκειος Πρότυπος Σχολή λειτούργησε κανονικά έως την έναρξη του πολέμου. Κατά τη διάρκειά του, η λειτουργία του σχολείου διακόπηκε. Κι ενώ όλοι οι μαθητές περίμεναν να τελειώσει ο πόλεμος για να επιστρέψουν στα θρανία του κτηρίου της οδού Αθηνάς, μια πυρκαγιά, που εκδηλώθηκε στις 28 και 29 Δεκεμβρίου 1944, κατέστρεψε όλα τα ξύλινα μέρη και την υλικοτεχνική υποδομή του σχολείου. Στις φλόγες χάθηκαν όλο το υλικό των βιβλιοθηκών και των εργαστηρίων, τα αρχεία των προτύπων σχολείων, καθώς και τα αρχεία του Διδασκαλείου. Χάθηκε όμως και το νεοκλασικό κτήριο, το οποίο, μολονότι πολλοί ειδικοί είχαν αποφανθεί πως θα μπορούσε να επισκευασθεί, κατεδαφίστηκε τελικά το 1955. [πηγή]
Η πρώτη μετεγκατάσταση του Α΄ Βαρβακείου (Κλασικού) Γυμνασίου στο Παγκράτι (ως Ζ΄ Γυμνάσιο Αθηνών)
Όπως προαναφέραμε το 1911, αποφασίστηκε η μετακίνηση του Α΄ Βαρβακείου (Κλασικού) Γυμνασίου στο Παγκράτι (ως Ζ΄ Γυμνάσιο Αθηνών) και του Β΄ Βαρβακείου (Κλασικού) Γυμνασίου στα Πατήσια (ως Η΄ Γυμνάσιο Αθηνών). Η μετεγκατάσταση έγινε σε ειδικά κτίρια στην οδό Ευτυχίδου, εκεί όπου αργότερα στεγάστηκε το αστυνομικό τμήμα του Παγκρατίου, πριν μεταφερθεί, στις 23.9.1971, στην οδό Πρατίνου όπου βρίσκεται μέχρι και σήμερα.
Στην επόμενη αεροφωτογραφία του 1929 φαίνεται μέσα σε κίτρινο πλαίσιο ο χώρος μετεγκατάστασης του Α΄ Βαρβακείου (Κλασικού) Γυμνασίου στο Παγκράτι ως Ζ΄ Γυμνάσιο Αθηνών. Εκεί όπου σήμερα είναι η Σπύρου Μερκούρη φαίνεται ακόμα το ρέμα Ελάσσων, ο κλάδος Παγκρατίου - Βύρωνα του Ιλισσού.
Στο σχέδιο του Λαμπαδάριου (1927) φαίνονται μέσα σε καφέ πλαίσια ο χώρος του σχολείου στην Ευτυχίδου και ο μελλοντικός, άδειος τότε, στην Σπύρου Μερκούρη, η οποία ήταν τότε ακόμα το ρέμα Ελάσσων, ο κλάδος Παγκρατίου - Βύρωνα του Ιλισσού:
Σχετικά με αυτή την περίοδο, αναφέρει στο άρθρο που έγραψε για το σχολείο, ο Παύλος Παπανότης, συνταξιούχος εκπαιδευτικός:
Το 1923 επιτάχθηκε από το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, για να στεγαστούν προσωρινά Μικρασιάτες πρόσφυγες. Το γνωρίζουμε από μια αναφορά που έκανε στις 31 Μαΐου 1924 ο πρόεδρος της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων Χένρυ Μοργκεντάου: «Το σχολείο αυτό, που βρίσκεται κοντά στο κέντρο της Αθήνας, αποτελείται από τρεις μεγάλες αίθουσες όπου στεγάζονται 22 οικογένειες ή 91 συνολικά πρόσωπα, από τα οποία μόνο 17 είναι άντρες και 7 από αυτούς είναι τόσο ηλικιωμένοι, ώστε δεν μπορούν να βοηθήσουν τις οικογένειές τους. Οι υπόλοιπες είναι γυναίκες, αρκετές από τις οποίες είναι άνω των 60 – 70 ετών. Οι περισσότερες έχουν στη φροντίδα τους τουλάχιστον τρία και σε μερικές περιπτώσεις και πέντε παιδιά».
Ακολούθως περιγραφόταν η ζωή των κατοίκων του αυτοσχέδιου καταυλισμού. Κατά την περίοδο, λοιπόν, 1923 – 1924 το 7ο Γυμνάσιο δεν λειτούργησε, γεγονός που προκαλούσε τις έντονες αντιδράσεις των γηγενών. Γι’ αυτό το υπουργείο Παιδείας εξέφρασε προς το Ταμείο Περιθάλψεως την επιθυμία «να εκκενώσουν οι πρόσφυγες το σχολείο». Αυτό έγινε αφορμή για την ανέγερση, άρον – άρον, του πρώτου αστικού προσφυγικού οικισμού στο Παγκράτι (Βίκα Γκιζελή, «Επίταξις ακινήτων κατοικουμένων ή οπωσδήποτε χρησιμοποιουμένων», στο συλλογικό τόμο «Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα», Επιστημονικό Συμπόσιο, έκδοση Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1997 , σ. σ. 82, 83).
και συνεχίζει:
Μετά την ανέγερση των προσφυγικών συνοικισμών της Καισαριανής και του Βύρωνα και με το δεδομένο ότι δεν λειτουργούσαν σ’ αυτούς Γυμνάσια, αυξήθηκε υπερβολικά ο αριθμός των μαθητών του 7ου Γυμνασίου Αρρένων. Γι’ αυτό επί κυβερνήσεως Ελευθερίου Βενιζέλου και υπουργίας Γεωργίου Παπανδρέου θεμελιώθηκε το 1931 το σχολικό συγκρότημα, το οποίο δεσπόζει απέναντι από το Άλσος Παγκρατίου, στο οικοδομικό τετράγωνο το περικλειόμενο από τις οδούς Σπύρου Μερκούρη, Στράβωνος, Πρατίνου και Δούριδος. Σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή τα εγκαίνια έγιναν το 1933. Στο ισόγειο και στον 1ο όροφο του κτιρίου συστεγάστηκαν το 7ο Γυμνάσιο Αρρένων και το 4ο Γυμνάσιο Θηλέων (λειτουργούσαν εκ περιτροπής πρωί – απόγευμα) καθώς και το 1ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών.
Όπως προαναφέραμε το 1911, αποφασίστηκε η μετακίνηση του Α΄ Βαρβακείου (Κλασικού) Γυμνασίου στο Παγκράτι (ως Ζ΄ Γυμνάσιο Αθηνών) και του Β΄ Βαρβακείου (Κλασικού) Γυμνασίου στα Πατήσια (ως Η΄ Γυμνάσιο Αθηνών). Η μετεγκατάσταση έγινε σε ειδικά κτίρια στην οδό Ευτυχίδου, εκεί όπου αργότερα στεγάστηκε το αστυνομικό τμήμα του Παγκρατίου, πριν μεταφερθεί, στις 23.9.1971, στην οδό Πρατίνου όπου βρίσκεται μέχρι και σήμερα.
Στην επόμενη αεροφωτογραφία του 1929 φαίνεται μέσα σε κίτρινο πλαίσιο ο χώρος μετεγκατάστασης του Α΄ Βαρβακείου (Κλασικού) Γυμνασίου στο Παγκράτι ως Ζ΄ Γυμνάσιο Αθηνών. Εκεί όπου σήμερα είναι η Σπύρου Μερκούρη φαίνεται ακόμα το ρέμα Ελάσσων, ο κλάδος Παγκρατίου - Βύρωνα του Ιλισσού.
Στο σχέδιο του Λαμπαδάριου (1927) φαίνονται μέσα σε καφέ πλαίσια ο χώρος του σχολείου στην Ευτυχίδου και ο μελλοντικός, άδειος τότε, στην Σπύρου Μερκούρη, η οποία ήταν τότε ακόμα το ρέμα Ελάσσων, ο κλάδος Παγκρατίου - Βύρωνα του Ιλισσού:
Σχετικά με αυτή την περίοδο, αναφέρει στο άρθρο που έγραψε για το σχολείο, ο Παύλος Παπανότης, συνταξιούχος εκπαιδευτικός:
Το 1923 επιτάχθηκε από το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, για να στεγαστούν προσωρινά Μικρασιάτες πρόσφυγες. Το γνωρίζουμε από μια αναφορά που έκανε στις 31 Μαΐου 1924 ο πρόεδρος της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων Χένρυ Μοργκεντάου: «Το σχολείο αυτό, που βρίσκεται κοντά στο κέντρο της Αθήνας, αποτελείται από τρεις μεγάλες αίθουσες όπου στεγάζονται 22 οικογένειες ή 91 συνολικά πρόσωπα, από τα οποία μόνο 17 είναι άντρες και 7 από αυτούς είναι τόσο ηλικιωμένοι, ώστε δεν μπορούν να βοηθήσουν τις οικογένειές τους. Οι υπόλοιπες είναι γυναίκες, αρκετές από τις οποίες είναι άνω των 60 – 70 ετών. Οι περισσότερες έχουν στη φροντίδα τους τουλάχιστον τρία και σε μερικές περιπτώσεις και πέντε παιδιά».
Ακολούθως περιγραφόταν η ζωή των κατοίκων του αυτοσχέδιου καταυλισμού. Κατά την περίοδο, λοιπόν, 1923 – 1924 το 7ο Γυμνάσιο δεν λειτούργησε, γεγονός που προκαλούσε τις έντονες αντιδράσεις των γηγενών. Γι’ αυτό το υπουργείο Παιδείας εξέφρασε προς το Ταμείο Περιθάλψεως την επιθυμία «να εκκενώσουν οι πρόσφυγες το σχολείο». Αυτό έγινε αφορμή για την ανέγερση, άρον – άρον, του πρώτου αστικού προσφυγικού οικισμού στο Παγκράτι (Βίκα Γκιζελή, «Επίταξις ακινήτων κατοικουμένων ή οπωσδήποτε χρησιμοποιουμένων», στο συλλογικό τόμο «Ο ξεριζωμός και η άλλη πατρίδα», Επιστημονικό Συμπόσιο, έκδοση Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1997 , σ. σ. 82, 83).
και συνεχίζει:
Μετά την ανέγερση των προσφυγικών συνοικισμών της Καισαριανής και του Βύρωνα και με το δεδομένο ότι δεν λειτουργούσαν σ’ αυτούς Γυμνάσια, αυξήθηκε υπερβολικά ο αριθμός των μαθητών του 7ου Γυμνασίου Αρρένων. Γι’ αυτό επί κυβερνήσεως Ελευθερίου Βενιζέλου και υπουργίας Γεωργίου Παπανδρέου θεμελιώθηκε το 1931 το σχολικό συγκρότημα, το οποίο δεσπόζει απέναντι από το Άλσος Παγκρατίου, στο οικοδομικό τετράγωνο το περικλειόμενο από τις οδούς Σπύρου Μερκούρη, Στράβωνος, Πρατίνου και Δούριδος. Σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή τα εγκαίνια έγιναν το 1933. Στο ισόγειο και στον 1ο όροφο του κτιρίου συστεγάστηκαν το 7ο Γυμνάσιο Αρρένων και το 4ο Γυμνάσιο Θηλέων (λειτουργούσαν εκ περιτροπής πρωί – απόγευμα) καθώς και το 1ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών.
Τα κτίρια στην Σπύρου Μερκούρη
Το 1931, όπως μαρτυρεί και η μαρμάρινη πλάκα που βρίσκεται πάνω από την είσοδο του κτιρίου, επί της οδού Πρατίνου, κτίστηκε το σχολικό συγκρότημα που υπάρχει μέχρι σήμερα εκεί (τότε χτίστηκε μόνο το ισόγειο και ο 1ος όροφος), όταν πρωθυπουργός ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και υπουργός Παιδείας ο Γεώργιος Παπανδρέου.
Το σχολείο, το 1932 με 1933, έπειτα από 21 χρόνια στην Ευτυχίδου, αλλάζει και πάλι στέγη και μεταφέρεται πλέον στα νέα κτίρια της οδού Σπύρου Μερκούρη, όπου βρίσκεται μέχρι και σήμερα.
Στην επόμενη αεροφωτογραφία του 1929 φαίνονται τα κτίρια που υπήρχαν στον χώρο πριν την κατασκευή του σχολικού συγκροτήματος:
Στην επόμενη αεροφωτογραφία του 1945 φαίνονται τα νέα σχολικά κτίρια στο κέντρο. Στην αεροφωτογραφία φαίνεται και η ανάπλαση του Άλσους Παγκρατίου αριστερά και της πλατείας Μεσολογγίου δεξιά:
Κατά τη διάρκεια της κατοχής (1940-1945) υπάρχουν πληροφορίες που αναφέρουν ότι ο χώρος μετατράπηκε σε στρατιωτικό νοσοκομείο και αποθήκη φαρμάκων. Στην αρχή το κατείχαν οι Ιταλοί, ενώ στο τέλος περιήλθε στα χέρια των Γερμανών. Σύμφωνα με πληροφορία του Παύλου Λιθόπουλου, στην Κατοχή, μετά τους Ιταλούς, το σχολείο στέγασε Λευκορώσσους στρατιώτες που ήρθαν με τους Γερμανούς.
Σχετικά με τα χρόνια της κατοχής, αναφέρει στο άρθρο που έγραψε για το σχολείο, ο Παύλος Παπανότης, συνταξιούχος εκπαιδευτικός:
Μετά το τέλος του πολέμου λοιπόν το κτίριο επαναλειτούργησε ως σχολείο αρρένων (Ζ' Γυμνάσιο) και Θηλέων (Δ' Γυμνάσιο) με εναλλαγές ωραρίων. Το βράδυ λειτούργησε και το 1ο Νυκτερινό Γυμνάσιο Αθηνών, ενώ στο ίδιο συγκρότημα λειτούργησε και το 1ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών.
Σχετικά με τα χρόνια της κατοχής, αναφέρει στο άρθρο που έγραψε για το σχολείο, ο Παύλος Παπανότης, συνταξιούχος εκπαιδευτικός:
Στα δίσεκτα χρόνια της Κατοχής το συγκρότημα επιτάχθηκε από τους Ιταλούς, οι οποίοι το μετέτρεψαν σε στρατιωτικό νοσοκομείο ή σε στρατώνες και τα σχολεία αναγκαστικά στεγάστηκαν σε άλλο κτίριο. Ταυτόχρονα λειτούργησε εκεί και συσσίτιο για τους μαθητές και τους καθηγητές των δύο Γυμνασίων καθώς και για τους κοινωνικά ασθενέστερους κατοίκους της περιοχής.
Κατά την τετραετία 1941 – 1944 η μαθητιώσα νεολαία του Παγκρατίου ανέπτυξε πολύπλευρη αγωνιστική δράση. Τον Ιούνιο του 1942 ιδρύθηκε στην Αθήνα η αντιστασιακή οργάνωση «Λεύτερη Νέα». Πολλές από τις μαθήτριες του 4ου Γυμνασίου Θηλέων εντάχθηκαν σ’ αυτή. Σ’ αυτό βοήθησε και το ευνοϊκό κλίμα που υπήρχε στο σχολείο τους. Ο τότε γυμνασιάρχης Βασιλείου και η πλειονότητα των καθηγητών όχι μόνο δεν προσπάθησαν να τις εμποδίσουν, αλλά τις προστάτευαν κάθε φορά που κινδύνευαν να συλληφθούν από τις κατοχικές δυνάμεις και από τους δοσίλογους συνεργάτες τους. Έτσι η οργάνωση του 4ου Γυμνασίου Θηλέων μαζί με την ανάλογη των μαθητριών της ιδιωτικής Σχολής Καλπάκα (οδός Δαμάρεως και Τιμοθέου) αποτέλεσαν τον πυρήνα της «Λεύτερης Νέας» των ανατολικών συνοικιών (Παγκρατίου, Καισαριανής, Βύρωνα και Κουπονιών (=Ιλισίων). Ανάμεσά τους ήταν η Άννα Συνοδινού, η Αλέκα Καρούμπαλου – Βάκη κ.ά. Αργότερα προσχώρησε και η Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ, η οποία ήταν ενταγμένη σε μια άλλη οργάνωση, τη «Σπίθα».
Το Φεβρουάριο του 1943 ιδρύθηκε η «Εθνική Πανελλαδική Οργάνωση Νεολαίας». Η «Λεύτερη Νέα», όπως άλλωστε και οι άλλες νεολαιίστικες αντιστασιακές οργανώσεις, εντάχθηκε στην Ε.Π.Ο.Ν.. Γραμματέας της στο Παγκράτι έγινε η Ελένη Γλύκατζη. Οι μαθήτριες του 4ου Γυμνασίου συμμετείχαν σε κοινούς αγώνες με τους μαθητές του 7ου Γυμνασίου: μοίραζαν τον παράνομο Τύπο, έγραφαν συνθήματα στους τοίχους κατά των κατοχικών δυνάμεων, έπαιρναν μέρος σε συλλαλητήρια, τα οποία οργανώνονταν στην Αθήνα. Έχουν διασωθεί ορισμένοι στίχοι ενός τραγουδιού-συνθήματος που αναφερόταν στους αγώνες της μαθητιώσας νεολαίας του Παγκρατίου:
Όλοι μαζί οι τσίφτες του Εβδόμου
αφήστε τα βιβλία σας, τα θρανία σας
κι ελάτε στη μάχη του πεζοδρόμου
(Από κείμενο του Δ. Παλαιολογόπουλου
δημοσιευμένο στην εφημερίδα Η ΑΥΓΗ,
φύλλο της 27ης Σεπτεμβρίου 2012).
Τα γερμανικά κατοχικά στρατεύματα που στρατωνίζονταν στις αίθουσες του σχολικού συγκροτήματος το εκκένωσαν στις 30 Αυγούστου 1944 (εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, φύλλο της 1ης Σεπτεμβρίου 1944). Έτσι τα Γυμνάσια του Παγκρατίου από το σχολικό έτος 1944 – 1945 λειτούργησαν στο αρχικό τους κτίριο.
Κατά την τετραετία 1941 – 1944 η μαθητιώσα νεολαία του Παγκρατίου ανέπτυξε πολύπλευρη αγωνιστική δράση. Τον Ιούνιο του 1942 ιδρύθηκε στην Αθήνα η αντιστασιακή οργάνωση «Λεύτερη Νέα». Πολλές από τις μαθήτριες του 4ου Γυμνασίου Θηλέων εντάχθηκαν σ’ αυτή. Σ’ αυτό βοήθησε και το ευνοϊκό κλίμα που υπήρχε στο σχολείο τους. Ο τότε γυμνασιάρχης Βασιλείου και η πλειονότητα των καθηγητών όχι μόνο δεν προσπάθησαν να τις εμποδίσουν, αλλά τις προστάτευαν κάθε φορά που κινδύνευαν να συλληφθούν από τις κατοχικές δυνάμεις και από τους δοσίλογους συνεργάτες τους. Έτσι η οργάνωση του 4ου Γυμνασίου Θηλέων μαζί με την ανάλογη των μαθητριών της ιδιωτικής Σχολής Καλπάκα (οδός Δαμάρεως και Τιμοθέου) αποτέλεσαν τον πυρήνα της «Λεύτερης Νέας» των ανατολικών συνοικιών (Παγκρατίου, Καισαριανής, Βύρωνα και Κουπονιών (=Ιλισίων). Ανάμεσά τους ήταν η Άννα Συνοδινού, η Αλέκα Καρούμπαλου – Βάκη κ.ά. Αργότερα προσχώρησε και η Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ, η οποία ήταν ενταγμένη σε μια άλλη οργάνωση, τη «Σπίθα».
Το Φεβρουάριο του 1943 ιδρύθηκε η «Εθνική Πανελλαδική Οργάνωση Νεολαίας». Η «Λεύτερη Νέα», όπως άλλωστε και οι άλλες νεολαιίστικες αντιστασιακές οργανώσεις, εντάχθηκε στην Ε.Π.Ο.Ν.. Γραμματέας της στο Παγκράτι έγινε η Ελένη Γλύκατζη. Οι μαθήτριες του 4ου Γυμνασίου συμμετείχαν σε κοινούς αγώνες με τους μαθητές του 7ου Γυμνασίου: μοίραζαν τον παράνομο Τύπο, έγραφαν συνθήματα στους τοίχους κατά των κατοχικών δυνάμεων, έπαιρναν μέρος σε συλλαλητήρια, τα οποία οργανώνονταν στην Αθήνα. Έχουν διασωθεί ορισμένοι στίχοι ενός τραγουδιού-συνθήματος που αναφερόταν στους αγώνες της μαθητιώσας νεολαίας του Παγκρατίου:
Όλοι μαζί οι τσίφτες του Εβδόμου
αφήστε τα βιβλία σας, τα θρανία σας
κι ελάτε στη μάχη του πεζοδρόμου
(Από κείμενο του Δ. Παλαιολογόπουλου
δημοσιευμένο στην εφημερίδα Η ΑΥΓΗ,
φύλλο της 27ης Σεπτεμβρίου 2012).
Τα γερμανικά κατοχικά στρατεύματα που στρατωνίζονταν στις αίθουσες του σχολικού συγκροτήματος το εκκένωσαν στις 30 Αυγούστου 1944 (εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, φύλλο της 1ης Σεπτεμβρίου 1944). Έτσι τα Γυμνάσια του Παγκρατίου από το σχολικό έτος 1944 – 1945 λειτούργησαν στο αρχικό τους κτίριο.
Μετά το τέλος του πολέμου λοιπόν το κτίριο επαναλειτούργησε ως σχολείο αρρένων (Ζ' Γυμνάσιο) και Θηλέων (Δ' Γυμνάσιο) με εναλλαγές ωραρίων. Το βράδυ λειτούργησε και το 1ο Νυκτερινό Γυμνάσιο Αθηνών, ενώ στο ίδιο συγκρότημα λειτούργησε και το 1ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών.
Ο Δημήτρης Ζαχαρόπουλος θυμάται:
"Εγώ πέρασα στο Ζ' ημερήσιο το 1969.
Πολύ καλό σχολείο.
Το πρωί ήταν το Δ' Θηλέων
και το απόγευμα Ζ' Αρρένων"
Πολύ καλό σχολείο.
Το πρωί ήταν το Δ' Θηλέων
και το απόγευμα Ζ' Αρρένων"
Ο προπονητής της ομάδας: κύριος Χάιμαν στο κέντρο, όρθιος με το κουστούμι
Η προσθήκη του 2ου ορόφου - 1977
Οι μαθητές στα χρόνια που περνούσαν όλο και αυξάνονταν και η ζήτηση για νέες αίθουσες γινόταν όλο και πιο επιτακτική. Μέχρι και δημοσιεύματα στον τύπο της εποχής κυκλοφόρησαν σχετικά με το ζήτημα:
Η πίεση για νέο όροφο, οδήγησε τελικά στο χτίσιμο του την διετία 1977 και 1978 όπου προστέθηκε ο πολυπόθητος 2ος όροφος.
Προς την ενοποίηση (μεικτά σχολεία) - 1979
Λόγω της μακράς χρήσης του ως 7ο αρρένων το σχολείο έμεινε ευρύτερα γνωστό ως “7ο Γυμνάσιο Αρρένων” μέχρι το 1979 όμως, όπου τα σχολεία που λειτουργούσαν στο σχολικό συγκρότημα, έγιναν μικτά.
Πιο συγκεκριμένα τον Νοέμβριο του 1979 ήταν η πρώτη χρονιά λειτουργίας μικτών τάξεων, μόνο όμως για την Α΄Γυμνασίου και την Α' Λυκείου. Πλήρως μικτό έγινε έναν χρόνο αργότερα, το Σεπτέμβριο του 1980.
Τότε ένα τμήμα των κοριτσιών του 4ου Θηλέων πήγε στο 7ο και αντίστροφα ένα τμήμα των αγοριών του 7ου Αρρένων πήγε στο νέο σχολείο, το 28ο Γυμνάσιο Αθηνών. Η είσοδος του 4ου Θηλέων από Πρατίνου, γίνεται πλέον η είσοδος του 28ου Γυμνασίου Αθηνών.
Ο Γιάννης Καρκάνης θυμάται:
"Εγώ πήγα στο συγκεκριμένο σχολείο την πρώτη χρονιά που έγινε μεικτό και μετονομάστηκε σε 28ο Γυμνάσιο Αθηνών. Ήμασταν θυμάμαι 36 παιδιά στο Α2 τμήμα εκ των οποίων μόλις τα 9 αγόρια!"
Έναν χρόνο αργότερα το 1981 καταργήθηκαν και οι ποδιές.
Το συγκρότημα φιλοξενούσε στα χρόνια μου (δεκαετία '90) 6 σχολεία:
7ο Γυμνάσιο Αθηνών - 7ο Λύκειο Αθηνών
28ο Γυμνάσιο Αθηνών - 28ο Λύκειο Αθηνών
3ο Εσπερινό Γυμνάσιο Αθηνών - 3ο Εσπερινό Λύκειο Αθηνών
Από το 2011 όμως, έχουν γίνει συγχωνεύσεις. Στα γυμνάσια: Το 7ο, 28ο και 37ο συγχωνεύτηκαν σε 7ο. Και στα Λύκεια: Το 7ο, 28ο σε 7ο Γενικό Λύκειο Αθηνών. Το 3ο και 4ο Εσπερινά Γυμνάσια και Λύκεια συγχωνεύτηκαν αντίστοιχα. Στο συγκρότημα φιλοξενείται το 3ο Εσπερινό Γυμνάσιο.
Από το 2011 όμως, έχουν γίνει συγχωνεύσεις. Στα γυμνάσια: Το 7ο, 28ο και 37ο συγχωνεύτηκαν σε 7ο. Και στα Λύκεια: Το 7ο, 28ο σε 7ο Γενικό Λύκειο Αθηνών. Το 3ο και 4ο Εσπερινά Γυμνάσια και Λύκεια συγχωνεύτηκαν αντίστοιχα. Στο συγκρότημα φιλοξενείται το 3ο Εσπερινό Γυμνάσιο.
Επίλογος
Όπως αναφέραμε και στην εισαγωγή, η παρούσα έρευνα δεν έχει ολοκληρωθεί φυσικά. Παραμένει ανοιχτό ως θέμα και όταν βρίσκονται περισσότερες πληροφορίες και φωτογραφίες από το σχολείο, προστίθενται, για την επικαιροποίηση του παρόντος άρθρου.
Επικαιροποίηση (Μάιος 2023)
Σε αναζητήσεις στα Γενικά Αρχεία του Κράτους ανακάλυψα τα σχέδια της μετατροπής των πρώην Βασιλικών Στάβλων Παγκρατίου στο σχολείο μας. Το σχετικό αρχείο έχει τίτλο:
"Διδακτήρια Παγκρατίου (τέως Βασιλικοί στάυλοι) - 1ον Δημοτικόν Παγκρατίου" [1929 - 1934]
Αρχιτέκτονες: Κ. Δήμου, Σ. Λέγγερης.
και περιλαμβάνει 26 σχέδια από τα οποία δείχνουμε εδώ μερικά:
_____________________________________________________________________
Έρευνα // χάρτες
Δημήτρης Θεοδοσόπουλος, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.
μαθητής 7ου Γυμνασίου και 7ου Λυκείου Αθηνών (1992- 1998)
Πηγές // Διαδίκτυο
1. Ομάδα facebook ΤΟ ΠΑΓΚΡΑΤΙ
2. https://sites.google.com/site/grad78zlykeioarrenonath/home
3. http://7lyk-athin.att.sch.gr/index.php/homepage
4. http://7gym-athin.att.sch.gr/
5. https://chronontoulapo.wordpress.com/2014/10/25/δυο-ιστορικά-σχολεία-της-αθήνας-το-7ο-γ/
6. https://www.facebook.com/7thhighschoolofathens/
7. https://www.facebook.com/ZGymnasioArrenonAthenon19711978/
8. http://evdomo.blogspot.gr/2007/12/blog-post_27.html
Πηγές // Βιβλία
1. 150 Xρόνια Βαρβάκειο, Η σχολική ζωή σε ένα ιστορικό σχολείο, Επιμέλεια Λευκώματος, Έλενα Γκίκα, Μαίρη Μπελογιάννη, Έκδοση ΒΑΡΒΑΚΕΙΟΝ ΙΔΡΥΜΑ, 2013
Για πιο παλιότερες ηλικίες οι τάξεις, καθηγητές, μαθητές και ζωή στο 7ο Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών βλ στο https://rb.gy/ak1rfx
ΑπάντησηΔιαγραφή