Γνωμικά Αρχαίων Ελλήνων // Τι είπαν ακριβώς // Μέρος Α'

Αρχαία ρητά. 

Το είπαν ή δεν το είπαν οι αρχαίοι; 
Αν το είπαν, που το είπαν 
και πως το ξέρουμε;

~Μέρος Α'~

Εισαγωγή

Οι αναφορές σε βιβλία, κείμενα και άρθρα, σε κάποιο ρητό η απόσπασμα κάποιου έγκριτου συγγραφέα, κυρίως αρχαίου Έλληνα, γίνεται αφενός για να ενισχύσει την θέση του κειμένου, αφετέρου για να προσδώσει ένα παραπάνω κύρος στο κείμενο στο οποίο χρησιμοποιείται. Οι ταχύτητες του διαδικτύου, η υπερπληθώρα πληροφοριών καθώς και το άκριτο βλέμμα των περισσοτέρων χρηστών έχει οδηγήσει στην κυκλοφορία αρκετών ρητών και εκφράσεων που είτε δεν έχουν ειπωθεί ποτέ, έτσι όπως αποδίδονται, από κάποιον συγγραφέα και κυρίως αυτόν που του αποδίδεται, είτε τα έχει πει κάποιος άλλος κάπως διαφορετικά. Η προσπάθεια που ξεκινάει εδώ είναι για να αποδοθούν αυτά που πραγματικά ειπώθηκαν, σε αυτούς που πραγματικά τα είπαν. Μέρος Α' λοιπόν στην αναζήτηση των ρητών που όντως ειπώθηκαν με αναφορά πάντα στην πρωτότυπη πηγή.

Στο μέρος Α':

1. Αρχή ήμισυ παντός - Η αρχή είναι το ήμισυ του παντός. 
2. Ειπέ ά θέλεις και άκουε ά μη θέλεις
3. 'Eν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα - Ένα ξέρω ότι τίποτα δεν ξέρω.
4. Μηδένα προ του τέλους μακάριζε - Μην μακαρίζεις κάποιον πριν δεις το τέλος του.
5. Αἰέν ἀριστεύειν - Πάντα να αριστεύεις.
6. Εἷς οἰωνὸς ἄριστος ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης - Ένας είναι ο άριστος οιωνός. Να αμύνεσαι για την πατρίδα.

Αρχή ήμισυ παντός

Ένα ρητό που όντως έχει γραφτεί όπως έχει φτάσει σε μας. Το ρητό σημαίνει φυσικά: η αρχή είναι το ήμισυ του παντός. Ο Πλάτων μας παραδίδει αυτό το γνωμικό στο 6ο βιβλίο των Νόμων του στο στίχο 753e. Ο Αθηναίος μιλώντας με τον Κλεινία του λέει:

ὦ Κλεινία καὶ Μέγιλλε, πάντα ἡμῖν ταῦτ᾽ ἐν 753e τῇ πόλει καταστήσουσι τῶν ἀρχῶν τε πέρι καὶ δοκιμασιῶν αὐτῶν; ἆρα ἐννοοῦμεν ὡς ταῖς πρῶτον οὕτω καταζευγνυμέναις πόλεσιν ἀνάγκη μὲν εἶναί τινας, οἵτινες δὲ εἶεν ἂν πρὸς πασῶν τῶν ἀρχῶν γεγονότες, οὐκ ἔστιν; δεῖ μὴν ἁμῶς γέ πως, καὶ ταῦτα οὐ φαύλους ἀλλ᾽ ὅτι μάλιστα ἄκρους. ἀρχὴ γὰρ λέγεται μὲν ἥμισυ παντὸς ἐν ταῖς παροιμίαις ἔργου, καὶ τό γε καλῶς ἄρξασθαι πάντες ἐγκωμιάζομεν ἑκάστοτε: τὸ δ᾽ ἔστιν τε, ὡς ἐμοὶ φαίνεται, πλέον ἢ τὸ 754a ἥμισυ, καὶ οὐδεὶς αὐτὸ καλῶς γενόμενον ἐγκεκωμίακεν ἱκανῶς.

Ειπέ ά θέλεις και άκουε ά μη θέλεις

Αν και το ρητό αυτό αποδίδεται στον Αίσωπο ο ίδιος ο μυθοποιός δεν είπε ποτέ αυτήν την φράση όπως γράφεται. Στον μύθο του Ὁδοιπόρος καὶ Ἀλήθεια γράφει:

ἐάν τι ἀκούειν καὶ λέγειν θέλῃς

Ολόκληρος ο μύθος:

Ὁδοιπορῶν τις ἐν ἐρήμῳ εἷρε γυναῖκα μόνην κατηφῆ ἑστῶσαν, καί φησιν αὐτῇ• Τίς εἶ; Ἡ δὲ ἔφη• Ἀλήθεια. – καὶ διὰ ποίαν αἰτίαν τὴν πόλιν ἀφεῖσα τὴν ἐρημίαν οἰκεῖς; Ἡ δὲ εἶπεν• Ὅτι τοῖς πάλαι καιροῖς παρ᾿ ὀλίγοις ἦν τὸ ψεῦδος• νῦν δὲ εἰς πάντας ἀνθρώπους ἐστίν, ἐάν τι ἀκούειν καὶ λέγειν θέλῃς. Ὅτι κάκιστος βίος καὶ πονηρὸς τοῖς ἀνθρώποις ἐστίν, ὅτε τὸ ψεῦδος προκρίνεται τῆς ἀληθείας.

Απόδοση:

Ένας άνθρωπος που οδοιπορούσε στην ερημιά είδε μια γυναίκα με κατσουφιασμένη όψη που στεκόταν μόνη της, και τη ρώτησε ποια είναι.
Εκείνη είπε: "Eίμαι η Αλήθεια".
"Και για ποια αιτία άφησες την πόλη και κατοικείς μόνη σου στην ερημιά;"
"Γιατί παλιότερα το ψέμα βρισκόταν σε λίγους μόνο, ενώ τώρα βρίσκεται σε κάθε άνθρωπο."

Επιμύθιο:

Ὅτι κάκιστος βίος καὶ πονηρὸς τοῖς ἀνθρώποις ἐστίν,

ὅτε τὸ ψεῦδος προκρίνεται τῆς ἀληθείας.

Απόδοση:

Είναι κακός και πονηρός ο βίος των ανθρώπων, όταν το ψέμα προκρίνεται της αλήθειας.

'Eν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα

Το ρητό σημαίνει: Ένα ξέρω ότι τίποτα δεν ξέρω. Η πλέον γνωστή φράση, του πλέον γνωστού φιλοσόφου Σωκράτη που όμως δεν είπε ποτέ, η για να ακριβολογούμε, δεν γράφτηκε ποτέ σε κάποιο βιβλίο που να μας σώθηκε. Η αλήθεια είναι ότι η φιλοσοφία του ήταν στηριγμένη πάνω σε αυτήν την λογική, όμως σε κανένα σωζόμενο κείμενο του Πλάτωνα, ή άλλου αρχαίου συγγραφέα, δεν βρίσκουμε αυτήν την φράση αυτούσια. Η πιο κοντινή φράση σε νόημα εντοπίζεται στην Απολογία του Σωκράτη όπου ο ίδιος λέει στον στίχο 21d:

ὥσπερ οὖν οὐκ οἶδα, οὐδὲ οἴομαι

που σημαίνει ότι εκείνα που δεν γνωρίζω, δεν νομίζω ότι τα γνωρίζω.

Μηδένα προ του τέλους μακάριζε

Το ρητό σημαίνει: Μην μακαρίζεις κάποιον πριν δεις το τέλος του. Μια ακόμα φράση - γνωμικό που δεν ειπώθηκε ποτέ όπως μας παραδίδεται σήμερα. Η έννοια δεν αλλάζει βέβαια αλλά η ιστορική αλήθεια είναι ότι ο Ηρόδοτος στο πρώτο του βιβλίο: Ἱστοριῶν πρώτη ἐπιγραφόμενη Κλειώ, αναφέρει τον διάλογο μεταξύ του Σόλωνος, ενός Αθηναίου σοφού και του Κροίσου, βασιλιά της Λυδίας που ήταν ξακουστός σε όλο τον αρχαίο κόσμο για τα αμύθητα πλούτη του. Ο Κροίσος λοιπόν όντας πλούσιος και βασιλιάς σε πολλούς ανθρώπους (πλουτέειν μέγα φαίνεαι καὶ βασιλεὺς πολλῶν εἶναι ἀνθρώπων) ζήτησε από τον Σόλωνα να του πει αν υπάρχει πιο ευτυχισμένος άνθρωπος στον κόσμο. Ο Σόλων στον στίχο 32 του Α’βιβλίου του Ηρόδοτου απαντάει ως εξής:

ἐκεῖνο δὲ τὸ εἴρεό με, οὔκω σε ἐγὼ λέγω, πρὶν τελευτήσαντα καλῶς τὸν αἰῶνα πύθωμαι. οὐ γάρ τι ὁ μέγα πλούσιος μᾶλλον τοῦ ἐπ᾽ ἡμέρην ἔχοντος ὀλβιώτερος ἐστί, εἰ μή οἱ τύχη ἐπίσποιτο πάντα καλὰ ἔχοντα εὖ τελευτῆσαὶ τὸν βίον. πολλοὶ μὲν γὰρ ζάπλουτοι ἀνθρώπων ἀνόλβιοι εἰσί, πολλοὶ δὲ μετρίως ἔχοντες βίου εὐτυχέες. 6 ὁ μὲν δὴ μέγα πλούσιος ἀνόλβιος δὲ δυοῖσι προέχει τοῦ εὐτυχέος μοῦνον, οὗτος δὲ τοῦ πλουσίου καὶ ἀνόλβου πολλοῖσι• ὃ μὲν ἐπιθυμίην ἐκτελέσαι καί ἄτην μεγάλην προσπεσοῦσαν ἐνεῖκαι δυνατώτερος, ὁ δὲ τοῖσιδε προέχει ἐκείνου• ἄτην μὲν καὶ ἐπιθυμίην οὐκ ὁμοίως δυνατὸς ἐκείνῳ ἐνεῖκαι, ταῦτα δὲ ἡ εὐτυχίη οἱ ἀπερύκει, ἄπηρος δὲ ἐστί, ἄνουσος, ἀπαθὴς κακῶν, εὔπαις, εὐειδής. 7 εἰ δὲ πρὸς τούτοισι ἔτι τελευτήσῃ τὸν βίον εὖ, οὗτος ἐκεῖνος τὸν σὺ ζητέεις, ὁ ὄλβιος κεκλῆσθαι ἄξιος ἐστί• πρὶν δ᾽ ἂν τελευτήσῃ, ἐπισχεῖν, μηδὲ καλέειν κω ὄλβιον ἀλλ᾽ εὐτυχέα. 8 τὰ πάντα μέν νυν ταῦτα συλλαβεῖν ἄνθρωπον ἐόντα ἀδύνατον ἐστί, ὥσπερ χωρῇ οὐδεμία καταρκέει πάντα ἑωυτῇ παρέχουσα, ἀλλὰ ἄλλο μὲν ἔχει ἑτέρου δὲ ἐπιδέεται• ἣ δὲ ἂν τὰ πλεῖστα ἔχῃ, αὕτη ἀρίστη. ὣς δὲ καὶ ἀνθρώπου σῶμα ἓν οὐδὲν αὔταρκες ἐστί• τὸ μὲν γὰρ ἔχει, ἄλλου δὲ ἐνδεές ἐστι• 9 ὃς δ᾽ ἂν αὐτῶν πλεῖστα ἔχων διατελέῃ καὶ ἔπειτα τελευτήσῃ εὐχαρίστως τὸν βίον, οὗτος παρ᾽ ἐμοὶ τὸ οὔνομα τοῦτο ὦ βασιλεῦ δίκαιος ἐστὶ φέρεσθαι. σκοπέειν δὲ χρὴ παντὸς χρήματος τὴν τελευτήν, κῇ ἀποβήσεται• πολλοῖσι γὰρ δὴ ὑποδέξας ὄλβον ὁ θεὸς προῤῥίζους ἀνέτρεψε.

Απόδοση:

Εκείνο όμως που με ρώτησες δε θα σου το πω ακόμα, προτού πληροφορηθώ ότι τελείωσε καλά η ζωή σου. Ο πολύ πλούσιος δεν είναι καθόλου πιο ευτυχισμένος από αυτόν που έχει το καθημερινό του, εκτός αν η τύχη δεν τον εγκαταλείψει, ώσπου να τελειώσει σε όλα καλά τη ζωή του. Γιατί πολλοί ζάπλουτοι άνθρωποι είναι δυστυχισμένοι κι είναι πολλοί με κανονικά εισοδήματα που είναι ευτυχείς. Ο πάρα πολύ πλούσιος αλλά δυστυχισμένος είναι ανώτερος από τον ευτυχισμένο σε δύο σημεία μόνο, ενώ αυτός από τον πλούσιο και δυστυχισμένο σε πολλά, Ο πρώτος έχει πιο πολλές δυνατότητες να πραγματοποιήσει την επιθυμία του και ν' αντιμετωπίσει μια συμφορά που θα τον βρει. Ο άλλος είναι ανώτερος σε τούτα. Τη δυστυχία και την επιθυμία δεν έχει τις ίδιες μ' εκείνον προϋποθέσεις για να τις αντιμετωπίσει• αυτές όμως τις κρατεί μακριά από αυτόν η ευτυχία του και μένει χωρίς κάποια αναπηρία, χωρίς αρρώστια, χωρίς επήρεια από όποια δυστυχία, έχει καλά παιδιά, έχει σωματική ομορφιά. Αν τώρα εκτός από αυτά τελειώσει επιπλέον καλά τη ζωή του, αυτός είναι εκείνος που εσύ ζητείς κι είναι άξιος να ονομαστεί ευτυχισμένος. Πριν όμως τελειώσει τη ζωή του, πρέπει  να επιφυλαχθούμε ακόμα να τον πούμε ευτυχισμένο, αλλά τυχερό. Όλα αυτά μαζί λοιπόν να τα επιτύχει κανένας είναι αδύνατο, αφού είναι άνθρωπος, όπως καμιά χώρα δεν είναι σε θέση να παράγει όλα όσα τη; χρειάζονται, αλλά, ενώ διαθέτει το ένα, έχει ανάγκη από κάποιο άλλο κι όποια έχει τα περισσότερα αυτή είναι η άριστη. Όμοια και καθένας άνθρωπος δεν είναι καθόλου αυτάρκης• έχει ένα πράγμα και του λείπει ένα άλλο. Όποιος τώρα από αυτούς έχει τα περισσότερα στη ζωή του κι έπειτα τελειώσει ικανοποιημένος τις μέρες του, αυτός κατά τη δική μου γνώμη, βασιλιά, δικαιούται να έχει το όνομα αυτό. Και σε κάθε πράγμα πρέπει να εξετάζουμε ποιο θα είναι το τέλος που θα καταλήξει. Γιατί  ενώ σε  πολλούς ο θεός φάνηκε να δίνει την ευτυχία, αργότερα τους γκρέμισε συθέμελα. 

Αἰέν ἀριστεύειν 

Το ρητό σημαίνει: Πάντα να αριστεύεις. Γνωμικό προερχόμενο από τον θησαυρό γνωμικών, τα Ομηρικά έπη. Ο Όμηρος αναφέρει στο Ζ208 της Ιλιάδας:

Ἱππόλοχος δέ μ᾽ ἔτικτε, καὶ ἐκ τοῦ φημι γενέσθαι·πέμπε δέ μ᾽ ἐς Τροίην, καί μοι μάλα πόλλ᾽ ἐπέτελλεν αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων, μηδὲ γένος πατέρων αἰσχυνέμεν, οἳ μέγ᾽ ἄριστοιἔν τ᾽ Ἐφύρῃ ἐγένοντο καὶ ἐν Λυκίῃ εὐρείῃ.

δηλαδή: Πάντα να είσαι άριστος και ανώτερος από τους άλλους και να μην ντροπιάζεις τη γενιά των προγόνων.

Σημείωση: Το ρητό αυτό γράφτηκε με χειρόγραφη αφιέρωση σε μια φωτογραφία του, από τον Πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο, προς στους Έλληνες Προσκόπους. Η συγκεκριμένη φωτογραφία συνόδευσε την τρίτη δωρεά του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου προς το Σώμα Ελλήνων Προσκόπων τον Απρίλιο του 1914. Στο κάτω μέρος της φωτογραφίας μαζί με την ιδιόχειρη υπογραφή του Ελ. Βενιζέλου έγγραψε: 

"Εις του Προσκόπους, Αἰέν ἀριστεύειν"

Έκτοτε η προτροπή τού καθιερώθηκε να συνοδεύει μαζί με το "Έσο Έτοιμος" το Ελληνικό Προσκοπικό Έμβλημα.

Η αφιέρωση με την υπογραφή του Ελ. Βενιζέλου στους Έλληνες Προσκόπους

Το έμβλημα των Ελλήνων Προσκόπων

Εἷς οἰωνὸς ἄριστος ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης

Το ρητό σημαίνει: Ένας είναι ο άριστος οιωνός. Να αμύνεσαι για την πατρίδα. Γνωμικό προερχόμενο και αυτό, από τον θησαυρό γνωμικών, τα Ομηρικά έπη. Ο Όμηρος αναφέρει στο Μ243 της Ιλιάδας:

ἡμεῖς δὲ μεγάλοιο Διὸς πειθώμεθα βουλῇ,

ὃς πᾶσι θνητοῖσι καὶ ἀθανάτοισιν ἀνάσσει.

εἷς οἰωνὸς ἄριστος ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης.

δηλαδή: Ένας είναι ο άριστος οιωνός. Να αμύνεσαι για την πατρίδα.

___

Διαβάστε το Μέρος Β' εδώ.

_________________________________________________________________________________

Κείμενο - έρευνα:

Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Πηγές:

Διαδίκτυο:

1.  el.wikisource.org/

Βιβλία:
1. Σειρά: Οι Έλληνες // Εκδόσεις Κάκτος