Ερέχθειο Ακροπόλεως // Προσδιορισμός έτους και ημέρας θεμελίωσης του μνημείου, με χρήση αστρογεωδαιτικών μεθόδων.

Ερέχθειο Ακροπόλεως. 

Αστρονομικός προσανατολισμός μνημείου και 

χρονολόγηση κτίσεως, χρησιμοποιώντας

αστρογεωδαιτικές μεθόδους.

Εισαγωγή

Με το παρόν άρθρο, τρίτο της σειράς Αστρονομικοί Προσανατολισμοί Μνημείων, ξεκινάμε την σειρά των υπό εξέταση μνημείων, με πρώτο υπό εξέταση μνημείο το Ερέχθειο της Ακροπόλεως*. Σε αυτό το άρθρο, καθώς και σε όλα τα παρόμοια της εν λόγω σειράς, αναλύουμε την μέθοδο που εφαρμόστηκε για την εύρεση του αστρονομικού προσανατολισμού και την χρονολόγηση του μνημείου. Το άρθρο καταλήγει με την "ταυτότητα του μνημείου", όπου αναφέρεται η ακριβής ημερομηνία κτίσης του, καθώς και με τα συμπεράσματα που προέκυψαν.

*Η έρευνα του αστρονομικού προσανατολισμού του συγκεκριμένου μνημείου έγινε στο πλαίσιο Διπλωματικής Εργασίας της Αικατερίνης Μηνά, υπό την επίβλεψη του Αναπ. Καθηγητή του Ε.Μ.Π. Γεωργίου Πανταζή & της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας του Ε.Μ.Π. Ευαγγελίας Λάμπρου.

Ιστορικά στοιχεία για το μνημείο

Το Ερέχθειο έχει χαρακτηρισθεί ως το κομψότερο και συνάμα το πιο ιδιόρρυθμο κτίριο της αθηναϊκής Ακροπόλεως. Βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του βράχου της Ακρόπολης. 

Οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 421-406 π.Χ., αντικαθιστώντας τον πρωιμότερο ναό, που βρισκόταν λίγο πιο νότια και ήταν αφιερωμένος στην Αθηνά Πολιάδα, το λεγόμενο ''Αρχαίο ναό''. Ο ναός αναφέρεται ως ''Ερέχθειο'' μόνο από τον Παυσανία (1.26.5) και η ονομασία αυτή σχετίζεται με το μυθικό βασιλιά των Αθηνών Ερεχθέα, που λατρευόταν αρχικά στη θέση αυτή. Από άλλες πηγές το οικοδόμημα συνήθως αναφέρεται απλώς ως ''ναός'' ή ''αρχαίος ναός''. 

Η ιδιόρρυθμη μορφή του οφείλεται εν μέρει στη διαμόρφωση του εδάφους, που είναι κατά 3 μ. ψηλότερο στο ανατολικό μέρος, αλλά και στις δύο κύριες λατρείες, που έπρεπε να στεγάσει σε δύο διαφορετικούς χώρους. Ο πρώτος ήταν αφιερωμένος στην Αθηνά Πολιάδα και καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα του κτηρίου, ενώ στο δυτικό τμήμα, που βρισκόταν σε χαμηλότερο επίπεδο, λατρευόταν ο Ποσειδώνας - Ερεχθέας και υπήρχαν βωμοί του Ηφαίστου και του Βούτου, αδελφού του Ερεχθέα. Εδώ κατοικούσε, σύμφωνα με το μύθο, και ο οικουρός όφις, το ιερό φίδι της Αθηνάς. Παράλληλα, στον ίδιο χώρο υπήρχαν και ορισμένα ιερά σημεία, που έπρεπε να προστατευθούν από το κτήριο, όπως ο τάφος του Κέκροπα και τα ίχνη που θύμιζαν την έριδα της Αθηνάς και του Ποσειδώνα για την κηδεμονία της πόλης. 

Το οικοδόμημα έχει κατασκευασθεί από πεντελικό μάρμαρο, ενώ για τη ζωφόρο του χρησιμοποιήθηκε γκρίζα ελευσινιακή πέτρα και για τα θεμέλια πειραϊκός ακτίτης. Στην πρόσοψη του ανατολικού τμήματος υψώνεται εξάστυλη ιωνική στοά, από όπου ήταν και η είσοδος, με δύο παράθυρα εκατέρωθεν. Στο εσωτερικό του ναού αυτού φυλασσόταν το ξόανο, το άγαλμα της Αθηνάς, φτιαγμένο από ξύλο ελιάς, το οποίο έντυναν με τον πέπλο οι Αρρηφόροι κατά τη διάρκεια της γιορτής των Παναθηναίων. Στο δυτικό τμήμα, που βρισκόταν σε χαμηλότερο επίπεδο, η είσοδος γινόταν από ένα πρόπυλο σε σχήμα Π, στη βόρεια πλευρά, με τέσσερις ιωνικούς κίονες στην πρόσοψη και από έναν σε κάθε πλευρά. Στο πλακόστρωτο της στοάς που σχηματίζει το πρόπυλο υπάρχουν, σύμφωνα με την παράδοση, τα ίχνη της τρίαινας με την οποία ο Ποσειδώνας χτύπησε τη γη και έκανε να αναβλύσει η πηγή με το αλμυρό νερό. Το δάπεδο του ναού ήταν μαρμάρινο και από κάτω, σύμφωνα πάντα με την παράδοση, υπήρχε η ''Ερεχθηίς θάλασσα'', όπου κατέληγαν τα νερά της αλμυρής πηγής του Ποσειδώνα. Μία μικρή πόρτα στο δυτικό τοίχο του ναού οδηγούσε στο ιερό της Πανδρόσου, στα δυτικά του Ερεχθείου. 

Η δυτική πλευρά εξωτερικά είχε τέσσερις ιωνικούς κίονες επάνω σε ψηλό στυλοβάτη, οι οποίοι ενώνονταν με χαμηλό τοίχο και κιγκλιδώματα. Μία άλλη πόρτα, τέλος, στο νότιο τοίχο του ναού αυτού, οδηγούσε μέσω μίας σκάλας στην πρόσταση των Καρυάτιδων. Αυτή είναι μικρή στοά σχήματος Π, όπου τη θέση των κιόνων καταλαμβάνουν έξι αγάλματα κορών, που στηρίζουν με το κεφάλι τους την οροφή της. Ονομάσθηκαν Καρυάτιδες μεταγενέστερα, επειδή σχετίσθηκαν με τις κοπέλες από τις Καρυές της Λακωνίας, που χόρευαν ένα χορό προς τιμήν της θεάς Αρτέμιδος. Φιλοτεχνήθηκαν από το γλύπτη Αλκαμένη ή, σύμφωνα με άλλους, από το γλύπτη Καλλίμαχο. Τα πέντε αγάλματα των Καρυάτιδων βρίσκονται σήμερα στο Μουσείο Ακροπόλεως και το έκτο στο Βρετανικό Μουσείο, ενώ στη θέση τους έχουν τοποθετηθεί αντίγραφα από χυτό υλικό.

Όλο το οικοδόμημα διακοσμούσε μία ζωφόρος, όπου πιθανόν απεικονίζονταν σκηνές σχετικές με τους μυθικούς βασιλείς της Αθήνας. 

Τον 1ο αι. π.Χ. το μνημείο κάηκε κατά τη διάρκεια βαρβαρικών επιδρομών και υπέστη μικρές επισκευές και τροποποιήσεις. Κατά τους πρώιμους χριστιανικούς χρόνους μετατράπηκε σε εκκλησία της Θεομήτορος, την εποχή της Φραγκοκρατίας (1204-1456) χρησιμοποιήθηκε ως παλάτι και κατά την Τουρκοκρατία (1456-1833) φιλοξένησε το χαρέμι του Τούρκου φρούραρχου. 

Στις αρχές του 19ου αιώνα, μία από τις Καρυάτιδες και ένας κίονας αποσπάσθηκαν κατά τη διάρκεια της διαρπαγής των μαρμάρων του Παρθενώνα από το λόρδο Έλγιν, ενώ λίγο αργότερα, το 1827, στη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων, το κτήριο ανατινάχθηκε από τουρκική οβίδα. 

Προσπάθειες για την αποκατάσταση του μνημείου έγιναν αμέσως μετά την απελευθέρωση. Το Ερέχθειο είναι το πρώτο από τα μνημεία της Ακρόπολης, του οποίου ολοκληρώθηκε η αναστήλωση κατά τη διάρκεια των ετών 1979-1987, στο πλαίσιο των αναστηλωτικών εργασιών που εκτελούνται στο χώρο της Ακρόπολης. Η αναστήλωση αυτή βραβεύθηκε από την Europa Nostra.

Παλαιότερες έρευνες προσανατολισμού του Ερεχθείου

Παγκόσμια πολλοί επιστήμονες έχουν δείξει το ενδιαφέρον τους στον προσανατολισμό των μνημείων και ιδιαίτερα για τα ελληνικά μνημεία και τους ναούς. Στα πλαίσια της αρχαιοαστρονομίας έγιναν εργασίες που ξεκίνησαν από το 1869, οι Η. Nissen, Burnouf  (1872), N. Lockyer και F. C. Penrose (1885), W. B. Dinsmoor (1931) οι οποίοι πρώτοι προσδιόρισαν τους αστερισμούς στους οποίους ήταν προσανατολισμένοι κάποιοι ναοί και μνημεία. Συγκεκριμένα ο F.C. Penrose υποστήριζε ότι ο προσανατολισμός των μνημείων, η πιθανή ημερομηνία θεμελίωσης τους και οι μέρες των μεγαλύτερων τροποποιήσεων στον κύριο άξονα τους μπορεί να συσχετίζονται με τρία γεγονότα-φαινόμενα:

• με τις ισημερίες και τα ηλιοστάσια
• με την ανατολή πολύ λαμπερών αστέρων
• με την ανατολή του ήλιου σε  ημερομηνίες γιορτής της θεότητας στην οποία είναι αφιερωμένο το μνημείο  

Ο F.C. Penrose σε μία επιστολή που έγραψε αναφερόμενος στις έρευνες του M.Lockyer (27 Απριλίου 1893) αναφέρει πως στις περιπτώσεις των ελληνικών μνημείων στις μετρήσεις των αζιμουθίων χρησιμοποιούσε θεοδόλιχο μετρώντας ή από τον ήλιο ή από τον πλανήτη Δία. Στις περισσότερες περιπτώσεις είχαν μετρηθεί τα αζιμούθια τουλάχιστον δύο διευθύνσεων και συνήθως το όργανο ελεγχόταν με βραδινές μετρήσεις στους αστέρες. Επίσης, τα ύψη μετρούνταν από τον ορατό ορίζοντα απέναντι από τον άξονα του μνημείου-ναού. Τέλος για τις δοκιμές χρησιμοποιούσε στερεογραφική προβολή  της σφαίρας που ξεκινούσε από τον πόλο της εκλειπτικής και περιελάμβανε τις παραλλήλους και την ένδειξη ωρών. Κάθε σημείο αυτής της προβολής μπορούσε να επιλεχθεί. Το σημείωνε σε χαρτί  και το τοποθετούσε επάνω στην προβολή και έπειτα γύριζε το χαρτί γύρω με κέντρο τον πόλο της εκλειπτικής  έτσι ώστε η ευθεία γραμμή να χαράσσει την πορεία κάθε περίπτωσης, του ήλιου ή του αστέρα. [Penrose,1893] 

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει τις τιμές του αστρονομικού αζιμουθίου του άξονα του Ερεχθείου όπως μετρήθηκαν και καταγράφηκαν από τον κάθε ένα:

Ημερομηνία //  Ερευνητής  //  Αζιμούθιο άξονα

____________________________________________

1897   F.C. Penrose                      85^ο 9' 2.04''
-       Shöne                                87^ο 30' 0''
1872  Burnouf                              59^ο 37' 30''                             
-      Kaupert                              83^ο 4' 59.88'' 
-       v.Alten                               83^ο 27' 59.76''
-      wahrscheinlicher Werth       84^ο 0' 0''

____________________________________________

Ο Nissen χρησιμοποίησε τον παραπάνω πίνακα και κατέληξε σε διάφορες ημερομηνίες που πιθανόν θεμελιώθηκε το Ερεχθείο. Αυτές είναι αρχές Απρίλη (όπως αναφέρει 11 μέρες μετά την αρχή της άνοιξης), επίσης  14 με 18 Σεπτεμβρίου.

Ο F.C.Penrose χρησιμοποιώντας την τιμή του αστρονομικού αζιμουθίου που υπολόγισε, υποστήριξε πως η ημερομηνία θεμελίωσης είναι η 9η Απριλίου 445 π.Χ. ή 2-4 Σεπτεμβρίου 445 π.Χ. και ο προσανατολισμός του μνημείου είχε σχέση με την ανατολή του αστέρα a Arietis στις ημερομηνίες αυτές. Συμπλήρωσε πως η 3η Σεπτεμβρίου κάθε χρόνο ήταν αφιερωμένη στο θρίαμβο της Αθηνάς στη μάχη με τον Ποσειδώνα, που σημάδια της μάχης αυτής υπάρχουν στο ναό (οπή από τρίαινα του Ποσειδώνα) [Penrose,1892] και σε άλλη του αναφορά, ισχυρίζεται πως η 3η Σεπτεμβρίου 445 π.Χ. ήταν ημερομηνία εορτασμών για το θρίαμβο της νίκης στη μάχη του Μαραθώνα [Penrose,1897]. Και στις δύο αναφορές του την ονομάζει εορτή των Νικητηρίων.

Διερεύνηση του Προσανατολισμού του Ερεχθείου με Γεωδαιτικές και Αστρονομικές Μεθόδους. 

Αστρονομικό Αζιμούθιο

Με σκοπό τον αστρονομικό προσανατολισμό του δικτύου έγιναν αστρονομικές παρατηρήσεις με τις οποίες προσδιορίστηκε το αζιμούθιο μιας διεύθυνσης του Δικτύου ως προς τον Αστρονομικό Βορρά. Το όργανο που χρησιμοποιήθηκε για τις παρατηρήσεις είναι ο ολοκληρωμένος γεωδαιτικός σταθμός TDM 5000 της Leica ο οποίος συνδέεται με το δέκτη Trimble 4000DL του GPS [Λάμπρου,2003]. 

Το ουράνιο σώμα που παρατηρήθηκε ήταν ο Πολικός Αστέρας επειδή:

• αναγνωρίζεται εύκολα

• το αζιμούθιο του είναι πάντα κοντά στους 0g

• κινείται πολύ αργά και διευκολύνεται η σκόπευση 

Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε είναι αυτή της ωριαίας γωνίας. Τα στοιχεία που χρειάζονται είναι:

• οι γεωδαιτικές συντεταγμένες του τόπου φ (πλάτος) , λ (μήκος)

• οι ουρανογραφικές συντεταγμένες α (ορθή αναφορά), δ (απόκλιση) του Πολικού Αστέρα.

Το μετρούμενο μέγεθος είναι ο χρόνος UTC τη στιγμή της διάβασης του αστέρα από το κατακόρυφο νήμα του γεωδαιτικού σταθμού (δηλαδή όταν ο αστέρας περνάει από γνωστή οριζόντια ανάγνωση).

Περισσότερες λεπτομέρειες για την σχετική μέθοδο διαβάστε εδώ.

Έγινε λοιπόν, μία σειρά μετρήσεων με 78 σκοπεύσεις στον Πολικό Αστέρα οι οποίες επιλύθηκαν με χρήση κατάλληλου λογισμικού.

Σημείο Παρατήρησης: Τ1, Σημείο Μηδενισμού: Τ2, Γωνία μηδενισμού: 0.g024±3.54cc

Η τιμή που παίρνουμε είναι: Μ.Ο. ΑΤ1Τ2 115.94399g σ ΑΤ1Τ2 = ±3.59cc

Στο σφάλμα προσδιορισμού του αστρονομικού αζιμουθίου ΑΤ1Τ2 υπεισέρχονται συστηματικά και άλλα σφάλματα, αυτά είναι:

• σφάλμα της καλύτερης τιμής (±3.59 cc)
• σφάλμα στις αστρονομικές συντεταγμένες (σΦ=σΛ= ± 0.2cc) από τη χρήση των γεωδαιτικών συντεταγμένων φ,λ αντί των αστρονομικών που απαιτούνται με την παραδοχή ότι η διαφορά μεταξύ τους είναι της τάξης των 10΄΄.

Έτσι το συνολικό σφάλμα στον προσδιορισμό του αζιμουθίου προκύπτει σύμφωνα με το νόμο μετάδοσης σφαλμάτων και άρα η τελική τιμή θα είναι: 

115.9440g σ ΑΤ1Τ2 = ±3.6cc

Ίδρυση γεωδαιτικού δικτύου με το σύστημα GPS

Με σκοπό την ένταξη στο Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς της περιοχής του Ερεχθείου, ιδρύθηκε και μετρήθηκε με χρήση του συστήματος GPS γεωδαιτικό δίκτυο το οποίο αποτελείται από 3 κορυφές οι οποίες επιλέχθηκαν έτσι ώστε:

- Η μία από τις κορυφές (Lab) να έχει γνωστές συντεταγμένες (x,y) στο ΕΓΣΑ’87 και  ορθομετρικό υψόμετρο Η
- Να είναι εύκολα και άμεσα προσβάσιμες
- Να βοηθούν στην αποτύπωση του μνημείου

Η μέτρηση και επίλυση του δικτύου είναι απαραίτητη:

• για την ένταξη του μνημείου στο ΕΓΣΑ’87
• για τον υπολογισμό των γεωγραφικών συντεταγμένων του σημείου (φ,λ) στο οποίο θα γίνουν οι αστρονομικές παρατηρήσεις οι οποίες είναι απαραίτητες στον προσδιορισμό του αστρονομικού αζιμουθίου
• στον υπολογισμό των πορειών του ήλιου ή της θέσης άλλων αστέρων  μέσω του λογισμικού SkyMapPro 9 προκειμένου να γίνει η διερεύνηση του προσανατολισμού του μνημείου.

Η γνωστή κορυφή είναι το τριγωνομετρικό σημείο που βρίσκεται μόνιμα εγκατεστημένο στο Δώμα του κτιρίου του Λαμπαδαρίου της Σχολής Τοπογράφων (Lab) στην Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου ενώ οι άλλες δύο (Τ1, Τ2) βρίσκονται στην περιοχή της Ακρόπολης.

Οι μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν με τη χρήση δεκτών GPS 4600 LS της Trimble και χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος του στατικού εντοπισμού. Μετρήθηκαν 3 βάσεις, δύο από το Lab προς τα  Τ1 και Τ2 ενώ η τρίτη βάση από το Τ1 προς το Τ2.

Πολυγωνομετρικό δίκτυο

Για την αποτύπωση του Ερεχθείου και τη δημιουργία του διαγράμματος της κάτοψής του, ιδρύθηκε πολυγωνομετρικό δίκτυο αποτελούμενο από 5 κορυφές δημιουργώντας μια κλειστή όδευση. 

Μία εκ των κορυφών, η Τ1, ανήκει και στο γεωδαιτικό δίκτυο και μ’ αυτόν τον τρόπο έγινε η σύνδεση των δύο δικτύων. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάστηκε στη σήμανση των κορυφών λόγω της σπουδαιότητας του μνημείου κι έτσι αυτή έγινε με διακριτικότητα και σεβασμό προς αυτό. Οι κορυφές Σ2, Σ3, Σ4 σημάνθηκαν με ειδικό τρόπο ενώ στην κορυφή Σ1 λόγω του ότι βρισκόταν επάνω σε δομικό στοιχείο του μνημείου ήταν αδύνατο να τοποθετηθεί κάποια τεχνική σήμανση. Έτσι χρησιμοποιήθηκε φυσικό σημείο τομής αρμών που αυτοοριζόταν επαρκώς. Η κορυφή Σ1 επιλέχθηκε έτσι ώστε να βρίσκεται περίπου πάνω στο βασικό κατά μήκος άξονα, ώστε να αποφευχθεί η αναγωγή του μετρούμενου ορίζοντα.

Στη μέτρηση των στοιχείων της όδευσης χρησιμοποιήθηκε ο ολοκληρωμένος γεωδαιτικός σταθμός TCR303 της Leica με σφάλμα μέτρησης γωνιών ±9cc και αποστάσεων ± 3 mm ± 3 ppm. Ακολούθησε η αποτύπωση του μνημείου, δηλαδή η εύρεση των συντεταγμένων χαρακτηριστικών σημείων του ώστε να αποδοθεί με πληρότητα η μορφή του.

Από το διάγραμμα της κάτοψης και τις μετρήσεις προκύπτουν τα εξής γεωμετρικά στοιχεία:

Βασικός ναός

• Μήκος : 22.50 μ
• Πλάτος : 11.26μ
• Υψόμετρο: 153.37 μ από μ.σ.θ.

Βόρειο τμήμα με τους 6 κίονες

• Μήκος : 10.73 μ
• Πλάτος : 6.85 μ
• Υψόμετρο: 150.38 μ από μ.σ.θ.

Νότιο τμήμα (Καρυάτιδες)

• Μήκος : 5.59 μ
• Πλάτος : 3.47 μ
• Υψόμετρο: 153.37 μ από μ.σ.θ.

Προσδιορισμός βασικού κατά μήκος άξονα

Για να επιτευχθεί ο προσανατολισμός ενός μνημείου απαραίτητος είναι ο προσδιορισμός του αστρονομικού αζιμουθίου μιας συγκεκριμένης διεύθυνσης συνήθως του βασικού άξονα του μνημείου.

Ως βασικός κατά μήκος άξονας ενός μνημείου ορίζεται ο νοητός άξονας που συνήθως είναι και άξονας συμμετρίας του μνημείου, ο οποίος συνδέει τα μέσα χαρακτηριστικών ανοιγμάτων (είσοδοι, παράθυρα) ή η καλύτερη ευθεία των σημείων-μέσων χαρακτηριστικών δομικών στοιχείων του μνημείου (πεσσοί, ανοίγματα) τα οποία βρίσκονται σε συμμετρική θέση ως προς τον άξονα.

Το κύριο τμήμα του Ερεχθείου όπως παρατηρείται στην κάτοψή του είναι συμμετρικό ως προς το βασικό του άξονα. Με τη βοήθεια του σχεδιαστικού προγράμματος AutoCAD2000 επιλέχθηκαν τα εξής σημεία:     

• Σημείο 1: Μέσον δυτικού τείχους

• Σημείο 2: Μέσον απόστασης μεταξύ των δύο βάσεων πεσσών

• Σημείο 3: Μέσον κάθετης απόστασης των εσωτερικών τοίχων  

• Σημείο 4: Μέσον απόστασης μεταξύ δύο βάσεων πεσσών

• Σημείο 5: Μέσον παλιού θεμελίου

• Σημείο 6: Μέσον κάθετης απόστασης των εσωτερικών τοίχων  

• Σημείο 7: Μέσον πεσσών ανατολικής εισόδου 

τα οποία παρουσιάζονται στο σχήμα που ακολουθεί:

Για τον προσδιορισμό της ευθείας που θα χρησιμοποιηθεί ως βασικός άξονας του μνημείου εξετάσθηκαν δύο περιπτώσεις:

1. Ο βασικός άξονας να είναι η γραμμή που συνδέει το μέσο της ανατολικής εισόδου με το εσωτερικό μέσο του δυτικού τείχους (σημεία 1,7)

2. Ο βασικός άξονας να είναι η καλύτερη ευθεία της μορφής Υ = α Χ + b + u  που θα προκύψει από την προσαρμογή των 7 σημείων που προαναφέρθηκαν.

Στην 1η περίπτωση έχουμε αποτέλεσμα: Α = 94.6773g ± 1.8c 

ενώ στην 2η περίπτωση: Α = 94.6815g ± 2.1c

Άρα το αζιμούθιο της καλύτερης ευθείας των επτά σημείων είναι: Α = 94.6815g ± 2.1 c

Εφόσον υπήρχε η δυνατότητα επιλογής σημείων-μέσων δομικών στοιχείων λόγω της μορφής του Ερεχθείου, τότε το αζιμούθιο του βασικού κατά μήκος άξονα που θα χρησιμοποιηθεί για τη μελέτη του προσανατολισμού του θα είναι αυτό της καλύτερης ευθείας από την προσαρμογή των σημείων. Άλλωστε, η διαφορά των δύο τιμών (-42cc) είναι μέσα στα όρια των αβεβαιοτήτων τους.

Προσδιορισμός αισθητού ορίζοντα

Αισθητός ορίζοντας ενός μνημείου από κάποιο σημείο ορίζεται η προβολή στην ουράνια σφαίρα του συνόλου των ορεινών όγκων ή των κτισμάτων, που βρίσκονται στη διεύθυνση των χαρακτηριστικών γραμμών του μνημείου και εμποδίζουν την ορατότητα του παρατηρητή, που βρίσκεται στη θέση αυτή, προς την ουράνια σφαίρα και τα ουράνια σώματα (ήλιο, αστέρια). Η σχετική θέση και η μορφή του ορίζοντα σε σχέση με το εξεταζόμενο μνημείο, επηρεάζουν σημαντικά τη μελέτη προσανατολισμού του.[Πανταζής,2002]

Έτσι απαραίτητη για τον προσανατολισμό του μνημείου είναι η σχεδίαση της οριογραμμής του αισθητού ορίζοντα που βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή του μνημείου. Ο προσδιορισμός  της γραμμής του αισθητού ορίζοντα γίνεται με μετρήσεις οριζόντιας γωνίας και κατακόρυφης από σημείο του μνημείου με γνωστές συντεταγμένες. Οι παραπάνω μετρήσεις μετατρέπονται σε αστρονομικό αζιμούθιο και γωνία ύψους αντίστοιχα και έτσι το διάγραμμα αστρονομικού αζιμουθίου-γωνίας ύψους που προκύπτει είναι και το διάγραμμα του ορίζοντα. Αν όμως το σημείο μέτρησης ορίζοντα δε βρίσκεται πάνω στο βασικό άξονα του μνημείου θα πρέπει η γραμμή που θα προκύψει να αναχθεί οριζοντιογραφικά και υψομετρικά ώστε να αναφέρεται στο σωστό σημείο.

Στο Ερεχθείο το σημείο από το οποίο έγιναν μετρήσεις οριζόντιας και κατακόρυφης γωνίας είναι το Σ1, κορυφή της όδευσης. Το Σ1 απέχει μόλις 6cm από την ευθεία του βασικού άξονα κι έτσι δεν υπάρχει λόγος αναγωγής. Ο μηδενισμός έγινε στο Σ2, επίσης κορυφή όδευσης, και μετρήθηκαν 136 διαδοχικά σημεία, αρκετά ώστε να αποδοθεί πλήρως η μορφή της οριογραμμής του ορίζοντα. Οι μετρήσεις έγιναν με το όργανο που μετρήθηκε και η όδευση (Leica TCR303).

Τελικά, και μετά από την κατάλληλη επεξεργασία στο σχεδιαστικό πρόγραμμα ΑutoCAD2000, προκύπτει το διάγραμμα αστρονομικού αζιμουθίου - γωνίας ύψους για κάθε σημείο του ορίζοντα και ακολουθεί η φωτογραφική τεκμηρίωση της οριογραμμής του ορίζοντα.

Υπολογισμός της πορείας ήλιου για διάφορες ημερομηνίες

Ο υπολογισμός των διάφορων πορειών ήλιου έγινε χρησιμοποιώντας ψηφιακή προσομοίωση της ουράνιας σφαίρας στο πρόγραμμα SkyMapPro 9 γιατί είναι η απλούστερη και πιο ακριβής μέθοδος. 

Ζητούμενο είναι να βρεθεί μία πορεία που να απέχει την ελάχιστη απόσταση το σημείο τομής της οριογραμμής του αισθητού ορίζοντα  από τη γραμμή που υλοποιεί το αζιμούθιο του βασικού άξονα. Το έτος που θα υφίσταται η παραπάνω  πορεία θα είναι και το έτος κτίσης του μνημείου.  

Έτσι σχεδιάστηκε μεγάλος αριθμός  πορειών ήλιου και διάφορων αστέρων. Ανάμεσα σε αυτές και οι παρακάτω πορείες ήλιου που ίσως να σχετίζονται με τον προσανατολισμό του Ερεχθείου αφού αναφέρονται σε ημερομηνίες που έχουν να κάνουν με εορτές προς τιμήν της θεάς Αθηνάς η οποία λατρευόταν κυρίως στο Ερεχθείο: 

• Για τις 15 Ιουλίου - 15 Αυγούστου (μήνας Εκατομβαιών στο αρχαίο ελληνικό ημερολόγιο) για τα έτη 450 - 410 π.Χ. ανά 5 έτη - εορτή Παναθηναίων
• Για τις αρχές  Οκτώβρη (23η Βοηδρομιών στο αρχαίο ελληνικό ημερολόγιο) για τα ίδια έτη - εορτή Προχαριστηρίων 
• Για τις 15 Ιούνιου - 15 Ιουλίου (μήνας Σκιροφοριώνας στο αρχαίο ελληνικό ημερολόγιο) για τα ίδια έτη - εορτή Αρρηφορίων
• Για τα τέλη Μαΐου (Θαργηλίωνα στο αρχαίο ελληνικό ημερολόγιο) για τα ίδια έτη -εορτή Καλλυντήριων
• Για το μήνα Σεπτέμβριο για τα ίδια έτη (εορτή Νικητηρίων)

Επισημαίνεται εδώ την περίοδο που χτίστηκε το Ερεχθείο, οι Έλληνες ακολουθούσαν το αρχαίο ημερολόγιο, έτσι χρησιμοποιούνται οι παραπάνω ονομασίες για τους μήνες.

Καθώς και για τις  ακόλουθες ημερομηνίες:

• Για τις 3 - 4 Σεπτέμβρη, για διάφορα έτη, ημερομηνία κτίσης όπως υποστήριζε ο F.C.PENROSE
• Για τις αρχές Απρίλη, 14 και 18 Σεπτεμβρίου, ημερομηνίες που υποστήριζε ο Άγγλος αρχιτέκτονας H.NISSEN

Τα δεδομένα εισαγωγής στο SkyMapPro 9 :

• φ = 37^ο 58' 19'' και λ= 23^ο 43' 36''  του τόπου
• h = 154μ. ενδεικτικό υψόμετρο του τόπου
• τη ζώνη της Ελλάδας (120 min ahead of UT) 


Στο σχήμα που ακολουθεί παρουσιάζονται κάποιες από τις πορείες που διερευνήθηκαν.

Γνωρίζοντας, όμως  το αζιμούθιο του άξονα του μνημείου (94.6815g) και σχεδιάζοντας την αντίστοιχη γωνία στο επόμενο σχήμα:

δίνεται η πληροφορία ότι η ζητούμενη ημερομηνία είναι κοντά στις 14 Σεπτέμβρη ή στις 10 Απριλίου. Δοκιμάζοντας τις παραπάνω ημερομηνίες για διάφορα έτη, προκύπτει μία ημερομηνία που στην πορεία ήλιου της το σημείο τομής με τον ορίζοντα απέχει την ελάχιστη απόσταση από τη γραμμή που υλοποιεί το αζιμούθιο του βασικού άξονα.


Αυτή είναι η 14η Σεπτεμβρίου 435 π.Χ. της οποίας η πορεία ήλιου παρουσιάζεται στο επόμενο σχήμα:

Ολοκληρώνοντας τη διαδικασία χρονολόγησης του μνημείου, υπολογίζεται και η τελική αβεβαιότητά της λαμβάνοντας υπόψιν το συνολικό σφάλμα όλης της μεθοδολογίας και την ετήσια μεταβολή της πορείας του ήλιου στον τόπο για τις συγκεκριμένες ημερομηνίες. Για τις 14 Σεπτέμβρη η μεταβολή πορείας ήλιου όπως υπολογίστηκε είναι περίπου 20cc/έτος και λαμβάνοντας υπόψιν την αβεβαιότητα διερεύνησης του προσανατολισμού του μνημείου ίση με 3.5c, προκύπτει ότι το έτος κτίσης του μνημείου είναι το 435 π.Χ. με αβεβαιότητα  ± 18 χρόνια.

Ταυτότητα μνημείου:

Κλείνουμε με έναν συγκεντρωτικό πίνακα με τα στοιχεία που προέκυψαν:

Επίλογος - Συμπεράσματα

Η παρούσα εργασία οδήγησε στην επίτευξη ταυτόχρονα των παρακάτω στόχων:

1. την ένταξη του Ερεχθείου σε ενιαίο σύστημα αναφοράς τόσο στο WGS’84 όσο και στο ΕΓΣΑ΄87
2. τον προσδιορισμό του προσανατολισμού του μνημείου (βορειοανατολικός) με τιμή αζιμουθίου 94.682g (85^ο 12' 48'') ± 2.1c (±1') που προέκυψε με αστρονομικές παρατηρήσεις
3. τη δημιουργία ψηφιακού διαγράμματος κάτοψης που καλύπτει την ακρίβεια της κλίμακας 1:50
4. την αναλυτική μέτρηση και παρουσίαση της οριογραμμής του αισθητού ορίζοντα που βρίσκεται μπροστά από το μνημείο
5. τον προσδιορισμό χρονολογίας και ημέρας θεμελίωσης

_____________________________________________________________________

Τα αρχικά κείμενα του άρθρου, με μια μικρή σχετική δική μας επεξεργασία, προέρχονται από την Διπλωματική Εργασία της Αικατερίνης Μηνά, η οποία έγινε το 2006, υπό την επίβλεψη του Αναπ. Καθηγητή Γεωργίου Πανταζή & της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας Ευαγγελίας Λάμπρου.

Πηγές για την συγγραφή του κειμένου για την ιστορία του Ερεχθείου: 

1. http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=973

2. http://www.eie.gr/archaeologia/gr/02_DELTIA/Erechtheion.aspx

Συγγραφή άρθρου:
Θεοδοσόπουλος Β. Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Διορθώσεις - επιμέλεια άρθρου:

Γεώργιος Πανταζής, Αναπληρωτής Καθηγητής Σ.Α.Τ.Μ.- Ε.Μ.Π.