Από τα πουρνάρια στο Ωραιόκαστρο // Οδοιπορικό στην ιστορία του προσφυγικού οικισμού.

Από τα πουρνάρια στο Ωραιόκαστρο. Οδοιπορικό στην ιστορία του προσφυγικού οικισμού.

Η αλλιώς: η ιστορία δεν παίζει παράξενα παιχνίδια, παρά μόνο οι άνθρωποι.

...'όλοι όσοι ήρθαν στο Ωραιόκαστρο στα πρώτα χρόνια αλλά και στα κατοπινά, ήταν άνθρωποι διαφόρων επαγγελμάτων και βρέθηκαν στο Ωραιόκαστρο από ανάγκη...

...ευτυχώς στο δύσκολο και σκληρό αγώνα οι πρόσφυγες βρήκαν τη συμπαράσταση των γηγενών κατοίκων του Παλαιοκάστρου...

Από τις σελίδες ιστορίας του Ωραιόκαστρου

Εισαγωγή

Από τις ιστοσελίδες που αναφέρονται στις πηγές, πάρθηκαν ολόκληρα κείμενα ως είχαν. Όλες οι φωτογραφίες προέρχονται από αυτές τις πηγές και μόνο. Στα κείμενα που χρησιμοποιήθηκαν, διορθώθηκαν μόνο τα ορθογραφικά και τα συντακτικά λάθη και μπήκαν σε τέτοια σειρά ώστε να υπάρχει μια λογική δομή και συνέχεια. 

Ζητούμε συγνώμη αν αντιγράψαμε κάτι χωρίς άδεια αλλά σκοπός του άρθρου δεν ήταν η έρευνα σε βάθος αλλά η ανάδειξη του προσφυγικού παρελθόντος του Ωραιόκαστρου, μιας και η ιστορία δεν παίζει παράξενα παιχνίδια, παρά μόνο οι άνθρωποι.

Το όνομα του χωριού

Ένα πρόβλημα που απασχολούσε τους κατοίκους που ήρθαν από τα χωριά νότια της Τραπεζούντας, που βρίσκονταν σε μια απόσταση από πενήντα έως εκατό χλμ. από αυτή, οι οποίοι αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία των προσφύγων που ήρθαν εδώ, ήταν και το όνομα που θα έπαιρνε το νέο χωριό, στο οποίο θα ζούσαν για πάντα και αυτοί και τα παιδιά τους. Για το σκοπό αυτό έγιναν πολλές γενικές συνελεύσεις των προσφύγων κατοίκων του χωριού, το οποίο άρχισε δειλά δειλά να σχηματίζεται στη θέση όπου τελικά επιλέχθηκε από την αρμόδια επιτροπή, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Ατέρμονες συζητήσεις, διαφωνίες, αντιπαραθέσεις, που πολλές φορές ξεπερνούσαν τα επιτρεπόμενα όρια, οπότε με τις παρεμβάσεις των ψυχραιμότερων αποκαθίστατο η τάξη. Και όλα αυτά γιατί η κάθε ομάδα κατοίκων επιθυμούσε και πρότεινε να δοθεί το όνομα του δικού της χωριού στον Πόντο. 

Έτσι στην τελευταία γενική συνέλευση ο πρόσφυγας από το Χατς ονόματι Αναστάσιος Πολυχρονίδης, θείος του γράφοντος, εν όψει της διαφαινόμενης αδιαλλαξίας των διαφόρων ομάδων και της δεδομένης ασυμφωνίας τους και της εμμονής τους στις απόψεις τους, σε ό,τι αφορά την ονομασία του νέου χωριού, πήρε το λόγο και έκανε την εξής συμβιβαστική πρόταση και είπε: ξέρετε, ανάμεσα στα χωριά Χατς και Άγιος Φωκάς υπάρχει «Ένα Ωραίο Κάστρο» για να μη μαλώνουμε και να δώσουμε τέλος σ’ αυτή τη διαμάχη μας, να δεχτούμε όλοι να δώσουμε στο νέο χωριό μας το όνομα «Ωραιόκαστρο» σ’ ανάμνηση του Ωραίου Κάστρου.

Η πρόταση έγινε δεκτή σχεδόν από όλους τους παριστάμενους με χειροκροτήματα και επευφημίες. Και έτσι δόθηκε το όνομα Ωραιόκαστρο. Και νομίζω ότι ήταν επιτυχημένο και ωραίο όνομα σε σχέση μ’ αυτά που προτείνονταν.

Αδάμ Τσακαλίδης

Το Ωραιόκαστρο

Η θέση της Δημοτικής Κοινότητας Ωραιοκάστρου (κόκκινη περιοχή) 

στον Νομό Θεσσαλονίκης

Η θέση του οικισμού Ωραιοκάστρου (κόκκινη πινέζα) βόρεια της Θεσσαλονίκης

 Η έκταση του Δήμου Ωραιοκάστρου (ρόζ επιφάνεια)

Δορυφορική φωτογραφία του οικισμού Ωραιοκάστρου

Το Ωραιόκαστρο είναι μια προσφυγούπολη στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης, στους πρόποδες του όρους Σιβρί ή Μπάλτζα. Το ’22 η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων αποφάσισε την εγκατάσταση στην περιοχή, προσφύγων από τον Πόντο και τον Καύκασο. Αυτούς που κυνικά ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας αποκαλεί Ρωσοπόντιους.

Στους πρόσφυγες αυτούς οφείλει και το όνομα του καθώς η παλαιότερη ονομασία του ήταν Παλαιόκαστρο. Οι πρόσφυγες έφεραν μαζί τον ελληνικό πολιτισμό τους και πρότειναν την αλλαγή του ονόματος της πόλης σε Ωραιόκαστρο, εις ανάμνηση ιστορικού κάστρου που βρίσκεται στο Χατς της Άρδασσας του Πόντου.

Σήμερα είναι μια πόλη του νομού Θεσσαλονίκης, που αποτελεί Δημοτική Κοινότητα του ευρύτερου Δήμου Ωραιοκάστρου. Βρίσκεται βορειοδυτικά του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης, 11 χλμ. βόρεια της Θεσσαλονίκης και έχει μόνιμο πληθυσμό 20.852 κατοίκους, σύμφωνα με την Απογραφή του 2011.

Η ευρύτερη περιοχή του Ωραιόκαστρου διακρίνεται στους εξής οικιστικούς πυρήνες:

- Ωραιόκαστρο

- Γαλήνη (είναι αυτόνομος μεταγενέστερος οικισμός που βρίσκεται νότια-ανατολικά του Ωραιοκάστρου)

- Παλαιόκαστρο (είναι αυτόνομος παλαιότερος οικισμός που βρίσκεται νότια του Ωραιοκάστρου)

- Ασπρόβρυση

Η γέννηση του οικισμού

Μέσα σ’ ένα αφιλόξενο τόπο, όπως εμφανιζόταν το 1922 η τοποθεσία που επιλέχθηκε από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων, επρόκειτο να δημιουργηθεί το καινούργιο χωριό των επαναπατριζομένων, ύστερα από τόσα και τόσα χρόνια Ελλήνων του Πόντου και του Καυκάσου, το οποίο αργότερα με την κατασκευή των πρώτων σπιτιών πήρε το όνομα «Ωραιόκαστρο».

Η έκταση αυτή των 22.000 στρεμ. της συνολικής κτηματικής περιοχής, μέσα στην οποία παραχωρήθηκε αρχικά ο Γεωργικός Κλήρος το 1932 και αργότερα το 1939 τα οικόπεδα, άρχιζε προς βορρά του σημερινού Παλαιοκάστρου, που τότε λεγόταν Νταούτ-Μπαλή, και τελείωνε στις παρυφές του μικρού οικισμού της σημερινής Ασπρόβρυσης, που τότε λεγόταν Ακ Μπουρνάρ. Η περιοχή παρουσιαζόταν, ως προς τη μορφολογία του εδάφους, με πολλούς λόφους, υψώματα και ποικίλες χαραδρώσεις, από μικρές μέχρι μεγάλες, με μια ανηφορική κλίση του εδάφους από νότο προς βορρά αρκετά μεγάλη, που καθιστούσε το τοπίο αμφιθεατρικό, που κατέληγε στα βορειοδυτικά σε ορεινό όγκο, χαμηλού σχετικά ύψους 450 μ. περίπου, που το προστάτευε από τον ισχυρό βόρειο άνεμο, που έπνεε την εποχή εκείνη, τον επονομαζόμενο «βαρδάρη». Ο βαρδάρης, παλιότερα, ξερίζωνε δένδρα, στέγες σπιτιών, γκρέμιζε τοίχους και καθιστούσε προβληματική την κυκλοφορία των ανθρώπων, ιδίως των μικρών παιδιών.

Μέσα σ’ αυτήν την έκταση δεν υπήρχε ούτε ένα σπίτι, ούτε ένα δέντρο την εποχή εκείνη. Χρησιμοποιούταν σαν βοσκήσιμη περιοχή.Έβοσκαν τα αιγοπρόβατα σκηνιτών κτηνοτρόφων, οι οποίοι νοίκιαζαν την έκταση ή μέρος αυτής, από τους Τούρκους μπέηδες που ήταν οι ιδιοκτήτες όλων των καλλιεργήσιμων και βοσκήσιμων εκτάσεων του ανταλλάξιμου αγροκτήματος Ακ Μπουρνάρ.

Η όλη περιοχή όπου από το 1922 χτίστηκε το Ωραιόκαστρο, εκτός από το χόρτο που διέθετε σε άφθονες ποσότητες, καλυπτόταν και από πουρνάρια ευμεγέθη, που ξεπερνούσαν σε ύψος τα δυο μέτρα. Τα πουρνάρια διατηρήθηκαν και υπάρχουν ακόμα και σήμερα στην ορεινή δασώδη έκταση της περιοχής, αν και τα πρώτα χρόνια αυτά τα πουρνάρια αποτελούσαν την καύσιμη ύλη για θέρμανση, το χειμώνα, για μαγείρεμα, για ζέσταμα των φούρνων, για ψήσιμο των χωριάτικων ψωμιών (3-4 κιλών το ένα).

Αμέτρητα πουρνάρια κουβαλήθηκαν στις πλάτες των προσφύγων την εποχή εκείνη και ιδίως των γυναικών από το βουνό στα σπίτια τους, για να ξεραθούν το καλοκαίρι και να χρησιμοποιηθούν το χειμώνα. Τα πουρνάρια μερικοί τα κουβαλούσαν με γαϊδουράκια, όσοι ήταν πλούσιοι και διέθεταν το είδος του ζώου αυτού. Όσοι ήταν πλουσιότεροι διέθεταν και κάρο με άλογο. Και όσοι διέθεταν από όλα αυτά θεωρούνταν πάμπλουτοι.

Είχε, επίσης, η περιοχή πολλά υπόγεια νερά που στα χαμηλότερα μέρη σχημάτιζαν έλη με αρκετά στάσιμα νερά, με συνέπεια να φιλοξενούνταν πολλά κουνούπια που δυσκόλεψαν τα πρώτα χρόνια τη ζωή των πρώτων κατοίκων της πρώτης και δεύτερης γενιάς με την ελονοσία, η οποία ήταν η φοβερή αρρώστια της εποχής εκείνης. Δεν υπήρξε άνθρωπος που να μην είχε προσβληθεί από την ελονοσία και να μην είχε εισαχθεί στο νοσοκομείο.

Είχε, επίσης, η περιοχή και πολλά φίδια τα οποία τρομοκρατούσαν αρκετούς και ιδίως τα γυναικόπαιδα. Σιγά-σιγά τα φίδια με την ομαδική παρουσία πολλών ανθρώπων, την εγκατάστασή τους στα πρώτα σπίτια και με τη δημιουργία λίγο αργότερα του χωριού, εγκατέλειψαν την περιοχή.

Οι πρώτοι κάτοικοι

Οι πρώτοι κάτοικοι που αφίχθηκαν στο Ωραιόκαστρο, άλλοι μεν κατασκεύασαν πρόχειρες κατοικίες από πλιθιά, μικρών διαστάσεων, επειδή τα οικονομικά τους ήταν προβληματικά και οι ανάγκες πλείστες όσες, άλλοι δε φιλοξενήθηκαν στα χαμηλά, στενόμακρα σπίτια που εγκατέλειψαν οι Τούρκοι κατά την αναχώρησή τους στην περιοχή του Παλαιοκάστρου. Και τα σπίτια αυτά ήταν πρόχειρα στην κατασκευή, ετοιμόρροπα και πρωτόγονα στην εμφάνιση.

Μεγάλες οι δυσκολίες προσαρμογής στις νέες συνθήκες των πρώτων κατοίκων. Όλοι όσοι ήρθαν στο Ωραιόκαστρο στα πρώτα χρόνια αλλά και στα κατοπινά δεν ήταν στο επάγγελμα γεωργοί. Γι’ αυτούς οι δυσκολίες προσαρμογής ήταν μεγαλύτερες, διότι ήταν υποχρεωμένοι να μάθουν να ασκήσουν το νέο επάγγελμα του γεωργού και διότι όλοι αυτοί ήταν άνθρωποι διαφόρων επαγγελμάτων και βρέθηκαν στο Ωραιόκαστρο από ανάγκη. Παρασύρθηκαν από συγγενείς και φίλους και πατριώτες που προηγήθηκαν. Και ήταν πολύ φυσικό να παρασυρθούν πολλές φορές και χωρίς τη θέλησή τους, παρά το γεγονός ότι ήταν συνηθισμένοι να ζουν σε πόλεις στον εγκαταλειφθέντα Πόντο για να βρίσκονται κοντά σε γνώριμους ανθρώπους, τους οποίους ο καθένας απ’ αυτούς θεωρούσε σαν στήριγμα τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης και αποκατάστασης στην πατρίδα. Γιατί γνώριζαν πολύ καλά τις δυσκολίες και τις στερήσεις που είχαν να αντιμετωπίσουν. Πέρα απ’ αυτό ήταν και το πρόβλημα των κοινωνικών, των ανθρώπινων σχέσεων, που δεν ήταν δυνατό να δημιουργηθεί μέσα σε άγνωστο περιβάλλον με ξένους ανθρώπους στη μητροπολιτική πατρίδα, στους καινούργιους συμπατριώτες, με τους οποίους για να γνωριστούν και να αποκτήσουν σχέσεις και φιλίες έπρεπε να μεσολαβήσουν αρκετά χρόνια.

Οι ακραιφνείς Έλληνες του μακρινού Πόντου, παρά τις σφαγές και την απάνθρωπη συμπεριφορά των τουρκικών αρχών και των παρακρατικών οργανώσεων που οργίαζαν πριν από την ανταλλαγή των πληθυσμών, διατήρησαν τα ελληνικά ήθη και έθιμα, τα σχολεία που συντηρούνταν από εισφορές πλουσίων οικογενειών του Πόντου, για να είναι δυνατή και συνεχής μέσα στη μακραίωνη ιστορία του Πόντου η διατήρηση της γλώσσας και της θρησκείας.

Από τα πουρνάρια στο Ωραιόκαστρο

Ο χώρος αυτός, που τελικά και οριστικά αποφασίστηκε για τη δημιουργία του νέου συνοικισμού που θα υποδεχόταν τους νέους κατοίκους πρόσφυγες από τον Πόντο και τη Ρωσία, ήταν μια περιοχή άγρια, αφιλόξενη, με αναπτυγμένα μόνον τα πουρνάρια σ’ όλη την έκτασή του. Μεγάλα τμήματα του χώρου καταλαμβάνονταν από λιμνάζοντα νερά, που καθιστούσαν σε πολλά σημεία, ιδίως στα χαμηλότερα, απροσπέλαστο και αδιάβατο σε ανθρώπους και ζώα. Δεν υπήρχε ούτε ένα δένδρο ή μια καλύβα πουθενά, που να υποδεχόταν τα μεσημέρια, κάπου κοντά στους χώρους των γεωργικών εργασιών, τους εργαζόμενους αποκαμωμένους χωριάτες για φαγητό και λίγη ξεκούραση.

Οι πρόσφυγες του Ωραιοκάστρου δούλευαν στα χωράφια όλη τη μέρα από την ανατολή του ήλιου μέχρι τη δύση του και πολλές φορές με πανσέληνο μέχρι τα μεσάνυχτα. Μ’ αυτές τις γεωργικές εργασίες σε χωράφια που ακόμα δεν ήταν δικά τους, γιατί δεν είχε πραγματοποιηθεί η οριστική διανομή των χωραφιών, προσπαθούσαν να αποκτήσουν τα εφόδια, τα απολύτως απαραίτητα για να επιβιώσουν και αυτοί και οι οικογένειές τους. Εκτός από τις γεωργικές εργασίες που διαρκούσαν ορισμένους μήνες του έτους, τον υπόλοιπο χρόνο τα πρώτα χρόνια της προσφυγιάς οι κάτοικοι του Ωραιοκάστρου δούλευαν σ’ όλες τις δουλειές και σαν εργάτες στις οικοδομές και σαν αρτεργάτες στη Θεσ/νίκη και σαν ανειδίκευτοι εργάτες στο Λαγκαδά με 5 δρχ. μεροκάματο. Είναι πολύ δύσκολο, για να μην πω ακατόρθωτο σήμερα, η τωρινή γενιά να καταλάβει σ’ όλο τους το μεγαλείο τη φτώχεια, τις στερήσεις και τις αντίξοες συνθήκες που συνάντησαν και ήταν υποχρεωμένοι να αντιμετωπίσουν οι πρώτοι κάτοικοι τις δυσκολίες και τις στεναχώριες που πέρασαν για να φτιάξουν λιθάρι-λιθάρι, σπίτι-σπίτι το σημερινό Ωραιόκαστρο, το οποίο εμείς σήμερα απολαμβάνουμε.

Σ’ αυτόν το γιγάντιο αγώνα για επιβίωση, χωρίς να διαθέτουν τα απαραίτητα μέσα – εργαλεία, όπως ζώα, κάρα, άροτρα κλπ., συνεχίστηκε η ζωή τους αγόγγυστα και με μεγάλη αισιοδοξία και θάρρος και τα κατάφεραν. 

Ευτυχώς στο δύσκολο και σκληρό αγώνα οι πρόσφυγες βρήκαν τη συμπαράσταση των γηγενών κατοίκων του Παλαιοκάστρου, οι οποίοι βρίσκονταν, ορισμένοι απ’ αυτούς, σε καλλίτερη οικονομική κατάσταση, οι οποίοι διέθεταν μερικές φορές δωρεάν τα ζώα και τα άροτρά τους και άλλοτε με χρέωση όχι όμως με άμεση εξόφληση αλλά την εποχή του θέρους. Βέβαια η βοήθεια αυτή δεν ήταν επαρκής, αλλά εν πάση περιπτώσει ήταν υπολογίσιμη. Η άφιξη των προσφύγων στο Ωραιόκαστρο έγινε τμηματικά και σε διάφορες χρονικές περιόδους. Η συντριπτική πλειοψηφία τους αφίχθηκαν στα 1922 και ’23. Μερικοί προηγήθηκαν και ολοκληρώθηκε η άφιξη και εγκατάστασή τους μέχρι το 1930.

Το Παλαιόκαστρο

Το Παλαιόκαστρο αποτελεί τον παλαιότερο οικισμό, που βρίσκεται νότια του Ωραιοκάστρου. Ο Ναός Αγίου Αθανασίου Παλαιοκάστρου ανάγεται πριν το 1864 καθώς επιγραφή διασώζει το γεγονός της ανακαίνισης του ναού μετά από πυρκαγιά το έτος 1864. Στην τοιχοποιία του απεκαλύφθηκαν μαρμάρινες επιγραφές ελληνιστικών χρόνων, τμήματα κιονοκράνων και μαρμάρων από αρχαία κτίσματα.

Χρονικά Ορόσημα 

1864 - ανακαίνιση ναού Αγίου Αθανασίου Παλαιοκάστρου
1922 - εγκατάσταση πρώτων κατοίκων
1926 - επίσημη ίδρυση κοινότητας Ωραιοκάστρου
1932 - διανομή αγροτεμαχίων
1939 - διανομή οικοπέδων
1965 - ανοικοδόμηση οικισμού Γαλήνης νότια του Ωραιοκάστρου από τον Οικοδομικό Συνεταιρισμό Υπαλλήλων Καπνεμπορικών Επιχειρήσεων θεσσαλονίκης
1974 - εγκαίνια ιερού ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου
1994 - η κοινότητα Ωραιοκάστρου μετά από 65 χρόνια μετατρέπεται σε Δήμο
1995 - ένταξη στο σχέδιο πόλεως 4.217 στρεμμάτων προς τα νότια
2010 - συνένωση δήμου Ωραιοκάστρου με γειτονικούς δήμους Μυγδονίας και Καλλιθέας.

Φωτογραφικό οδοιπορικό

*όλες οι φωτογραφίες που ακολουθούν είναι από το βιβλίο: Ωραιόκαστρο, Ιστορία 35 αιώνων, Γενική επιμέλεια: Ευάγγελος Χεκίμογλου, Έκδοση Δήμου Ωραιοκάστρου (πηγή)

Επίλογος

Το δημοτικό σχολείο Ωραιόκαστρου χτίστηκε για να στεγάσει προσφυγόπουλα. Ευελπιστούμε να φιλοξενήσει και σήμερα προσφυγόπουλα που και αυτά όπως οι πρόγονοι των πρώτων οικιστών, ξεριζώθηκαν από έναν πόλεμο κάπου στην Ανατολή.

_________________________________________________________________________________

Κείμενο - Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Πηγές:

Ιστοσελίδες

1. https://el.wikipedia.org
2. http://www.oraiokastronet.gr/
3. https://lefterianews.wordpress.com/
4. http://www.oraiokastro.gr/attachments/article/47/113-144.pdf