Γνωμικά Αρχαίων Ελλήνων // Τι είπαν ακριβώς // Μέρος Β'


Αρχαία ρητά. 
Το είπαν ή δεν το είπαν οι αρχαίοι; 
Αν το είπαν, που το είπαν 
και πως το ξέρουμε;

~Μέρος Β'~

Εισαγωγή

Οι αναφορές σε βιβλία, κείμενα και άρθρα, σε κάποιο ρητό η απόσπασμα κάποιου έγκριτου συγγραφέα, κυρίως αρχαίου Έλληνα, γίνεται αφενός για να ενισχύσει την θέση του κειμένου, αφετέρου για να προσδώσει ένα παραπάνω κύρος στο κείμενο στο οποίο χρησιμοποιείται. Οι ταχύτητες του διαδικτύου, η υπερπληθώρα πληροφοριών καθώς και το άκριτο βλέμμα των περισσοτέρων χρηστών έχει οδηγήσει στην κυκλοφορία αρκετών ρητών και εκφράσεων που είτε δεν έχουν ειπωθεί ποτέ, έτσι όπως αποδίδονται, από κάποιον συγγραφέα και κυρίως αυτόν που του αποδίδεται, είτε τα έχει πει κάποιος άλλος κάπως διαφορετικά. Η προσπάθεια που ξεκινήσαμε εδώ, είναι για να αποδοθούν αυτά που πραγματικά ειπώθηκαν σε αυτούς που πραγματικά τα είπαν. Στο Μέρος Α' ξεκινήσαμε την αναζήτηση με 6 ρητά και συνεχίζουμε στο Μέρος Β' με άλλα 6 ρητά με αναφορά πάντα στην πρωτότυπη πηγή.

Στο μέρος Β':

1. Ισχύς εν τη ενώσειΗ ισχύς βρίσκεται στην ένωση.
2. Γνῶθι σαυτόν καὶ Μηδὲν ἄγαν  - Γνώριζε τον εαυτό σου και μην υπερβάλλεις. 
3. Είς αλλά λέωνΈνας αλλά Λέων. 
4. Τα πάντα ρεί - Τα πάντα κινούνται.
5. Πόλεμος πατήρ πάντων - Ο πόλεμος είναι ο πατέρας όλων.
6. Πάταξον μεν, άκουσον δε - Χτύπα με, αλλά άκουσε με.


Ισχύς εν τη ενώσει

Το ρητό σημαίνει: Η ισχύς βρίσκεται στην ένωση. Μια φράση που αρκετές φορές αποδίδεται στον Όμηρο, εσφαλμένα όμως. Το γνωμικό προέρχεται από έναν μύθο του Αισώπου σε άλλη όμως μορφή, με το νόημα παρόλαυτα να παραμένει το ίδιο. Πρόκειται για τον γνωστό μύθο όπου ο πατέρας δίνει στα, τσακωμένα μεταξύ τους, παιδιά του ένα ραβδί για να σπάσουν και κάθε φορά που το σπάνε ενώνουν τα κομμάτια για να τα σπάσουν μαζί. Κάτι που φυσικά δεν καταφέρνουν και έτσι ο πατέρας περνάει το ηθικό του δίδαγμα. Στον μύθο του λοιπόν Γεωργοῦ παῖδες στασιάζοντες ο Αίσωπος μας λέει:
Γεωργοῦ παῖδες ἐστασίαζον. Ὁ δὲ, ὡς πολλὰ παραινῶν οὐκ ἠδύνατο πεῖσαι αὐτοὺς λόγοις μεταβάλλεσθαι, ἔγνω δεῖν διὰ πράγματος τοῦτο πρᾶξαι, καὶ παρῄνεσεν αὐτοῖς ῥάβδων δέσμην κομίσαι. Τῶν δὲ τὸ προσταχθὲν ποιησάντων, τὸ μὲν πρῶτον δοὺς αὐτοῖς ἀθρόας τὰς ῥάβδους ἐκέλευσε κατεάσσειν. Ἐπειδὴ δὲ κατὰ πᾶν βιαζόμενοι οὐκ ἠδύναντο, ἐκ δευτέρου λύσας τὴν δέσμην, ἀνὰ μίαν αὐτοῖς ῥάβδον ἐδίδου. Τῶν δὲ ῥᾳδίως κατακλώντων, ἔφη· " Ἀτὰρ οὖν καὶ ὑμεῖς, ὦ παῖδες, ἐὰν μὲν ὁμοφρονῆτε, ἀχείρωτοι τοῖς ἐχθροῖς ἔσεσθε· ἐὰν δὲ στασιάζητε, εὐάλωτοι".
Ὁ λόγος δηλοῖ ὅτι τοσοῦτον ἰσχυροτέρα ἐστὶν ἡ ὁμόνοια ὅσον εὐκαταγώνιστος ἡ στάσις.
Απόδοση:
Κάποτε τα παιδιά ενός γεωργού μάλωναν. Ο γεωργός βλέποντας ότι με τις συμβολές του δεν έκανε τίποτα, σκέφτηκε να τους δείξει το σωστό δρόμο με τις πράξεις. Τους είπε να του φέρουν ένα δεμάτι από βέργες. Αφού του τις έφεραν, τους έδωσε όλες μαζί τις βέργες και τους είπε να τις σπάσουν. Τα παιδιά έβαλαν όλη τους τη δύναμη, μα δεν πέτυχαν τίποτα. Έλυσε ύστερα το δεμάτι και τους έδινε μια- μια τη βέργα. Κι ενώ τα παιδιά τις έσπαζαν εύκολα, ο πατέρας τους είπε: «Σαν τις βέργες παιδιά μου κι εσείς να είστε μονιασμένοι. Έτσι θα είστε ακατανίκητοι από τους εχθρούς σας. Γιατί, αν είστε χωρισμένοι πολύ εύκολα οι εχθροί σαν σας βλάψουν».
Ο μύθος θέλει να μας διδάξει πως η ομόνοια είναι τόσο ακατανίκητη, όσο εύκολα φέρει την καταστροφή η διχόνοια.
Δηλαδή είναι ισχυρότερη η ομόνοια από την διχόνοια.

Γνῶθι σαυτόν καὶ Μηδὲν ἄγαν 

Το ρητό σημαίνει: Γνώριζε τον εαυτό σου και μην υπερβάλλεις. Από τις λέξεις: γιγνώσκω + εαυτός. Η παράδοση το αποδίδει στον Χίλων Δαμαγήτου τον Λακεδαιμόνιο, έναν απ' τους επτά σοφούς της αρχαιότητας. Ο Πλάτων στον διάλογο του Πρωταγόρα (343a-b) μας λέει:

τούτων ἦν καὶ Θαλῆς ὁ Μιλήσιος καὶ Πιττακὸς ὁ Μυτιληναῖος καὶ Βίας ὁ
Πριηνεὺς καὶ Σόλων ὁ ἡμέτερος καὶ Κλεόβουλος ὁ Λίνδιος
καὶ Μύσων ὁ Χηνεύς, καὶ ἕβδομος ἐν τούτοις ἐλέγετο
Λακεδαιμόνιος Χίλων. οὗτοι πάντες ζηλωταὶ καὶ ἐρασταὶ καὶ
μαθηταὶ ἦσαν τῆς Λακεδαιμονίων παιδείας, καὶ καταμάθοι
ἄν τις αὐτῶν τὴν σοφίαν τοιαύτην οὖσαν, ῥήματα βραχέα
ἀξιομνημόνευτα ἑκάστῳ εἰρημένα· οὗτοι καὶ κοινῇ συνελ
[343b] θόντες ἀπαρχὴν τῆς σοφίας ἀνέθεσαν τῷ Ἀπόλλωνι εἰς τὸν
νεὼν τὸν ἐν Δελφοῖς, γράψαντες ταῦτα ἃ δὴ πάντες
ὑμνοῦσιν, Γνῶθι σαυτόν καὶ Μηδὲν ἄγαν.

Με τον Πλάτωνα συμφωνεί και ο μύστης Πλούταρχος ο Χαιρωνεύς (47-127 μ.Χ.), ιερέας και επόπτης στο Δελφικό ιερό, όπου οι βασιλείς, οι άρχοντες, οι πλούσιοι και όσοι μπορούσαν, αφιέρωναν πλούσια δώρα ενώ οι σοφοί ανέθεταν λακωνικότατα ρητά, ως πνευματικά αναθήματα. Κατά την παράδοση μάλιστα, πρώτος ο Χίλων, καταφρονώντας τα υλικά αγαθά, πρόσφερε στο Μαντείο των Δελφών τη γνώμη "Γνώθι σαυτόν". Αυτά τα αναφέρει ο Πλούταρχος στο έργο του Ἑλλάδος Περιήγησις στο βιβλίο Φωκικά, Λοκρῶν Ὀζόλων.

XXIV. ταῦτα μὲν δὴ οὕτω γενόμενα ἴστω τις: ἐν δὲ τῷ προνάῳ τῷ ἐν Δελφοῖς γεγραμμένα ἐστὶν ὠφελήματα ἀνθρώποις ἐς βίον, ἐγράφη δὲ ὑπὸ ἀνδρῶν οὓς γενέσθαι σοφοὺς λέγουσιν Ἕλληνες. οὗτοι δὲ ἦσαν ἐκ μὲν Ἰωνίας Θαλῆς τε Μιλήσιος καὶ Πριηνεὺς Βίας, Αἰολέων δὲ τῶν ἐν Λέσβῳ Πιττακὸς Μιτυληναῖος, ἐκ δὲ Δωριέων τῶν ἐν τῇ Ἀσίᾳ Κλεόβουλος Λίνδιος, καὶ Ἀθηναῖός τε Σόλων καὶ Σπαρτιάτης Χίλων: τὸν δὲ ἕβδομον Πλάτων ὁ Ἀρίστωνος ἀντὶ Περιάνδρου τοῦ Κυψέλου Μύσωνα κατείλοχε τὸν Χηνέα: κώμη δὲ ἐν τῇ Οἴτῃ τῷ ὄρει ᾠκοῦντο αἱ Χῆναι. οὗτοι οὖν οἱ ἄνδρες ἀφικόμενοι ἐς Δελφοὺς ἀνέθεσαν τῷ Ἀπόλλωνι τὰ ᾀδόμενα Γνῶθι σαυτὸν καὶ Μηδὲν ἄγαν.

Είς αλλά λέων 

Το ρητό σημαίνει: Ένας αλλά Λέων. Η φράση προέρχεται, με μια μικρή παραφθορά, και αυτή από τον Αίσωπο. Στον μύθο του Λέαινα καὶ ἀλώπηξ μας εξιστορεί την αλαζονεία της αλεπούς που γεννάει πολλά παιδιά σε αντίθεση με την λέαινα που γεννάει μόνο ένα:

Λέαινα ὀνειδιζομένη ὑπὸ ἀλώπεκος ἐπὶ τῷ διὰ παντὸς ἕνα τίκτειν· «Ἕνα, ἔφη, ἀλλὰ λέοντα.» Ὅτι τὸ καλὸν οὐκ ἐν πλήθει δεῖ μετρεῖν, ἀλλὰ πρὸς ἀρετὴν ἀφορᾶν.

Και από ένα άλλο μύθο υπό τον τίτλο Λέαινα καὶ ὗς:

Φασὶν ὗν καυχωμένην ἀγέλην παίδων ἔχουσαν εἰπεῖν τῇ λεαίνῃ· Πόσους παῖδας σὺ γεννᾷς; Ἡ δὲ εἶπεν· Ἕνα μέν, ἀλλὰ γενναῖον. Ὅτι κρείσσων εἷς ῥώμῃ σώματος καὶ ἀνδρείᾳ ἢ καὶ φρονήσει διαφέρων ἢ πολλοὶ δειλοὶ καὶ ἄνανδροι ἢ καὶ ἄφρονες.

Σε μιά εκδοχή του μύθου η αλεπού, σε άλλη εκδοχή η γουρούνα, περηφανευόταν γιατί γεννά ένα ολόκληρο τσούρμο από μικρά, κ για να ειρωνευτεί τη λέαινα, που κάνει πάντα ένα μόνο παιδί, τη ρώτησε: "εσύ πόσα παιδιά κάνεις;" - Η λέαινα απάντησε: ένα μόνο παιδί κάνω, αλλά είναι λιοντάρι! Από αυτό έμεινε το παροιμιώδες: "Ένας, αλλά λέων!".

Τα πάντα ρεί

Το ρητό σημαίνει: Τα πάντα κινούνται. Φράση που αποδίδεται στον Ηράκλειτο μιας και όλη του η φιλοσοφία περιγράφεται απόλυτα με αυτές τις 3 λέξεις. Η διαρκής κίνηση και μεταβολή αποτελεί το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της πραγματικότητας, το οποίο εξέφρασε ο φιλόσοφος με την εικόνα ενός ποταμού που παραμένει ίδιος, ενώ το νερό που κυλάει μέσα του αλλάζει διαρκώς. Αντίθετα με τους οπαδούς του, τους αποκαλούμενους Ηρακλείτειους, ο φιλόσοφος μάλλον δεν πίστευε σε μια καθολική ροή και μεταβολή, αλλά επέμενε στη σύνδεση αυτής της μεταβολής με σταθερές παραμέτρους. Ολόκληρη η φράση λέει:

Τα πάντα ρει, μηδέποτε κατά τ´αυτό μένειν.

Ωστόσο αυτή η πρόταση, όπως και τόσες άλλες παροιμιώδης φράσεις άλλων συγγραφέων, δεν βρίσκεται πουθενά αυτούσια στα σωζόμενα αποσπάσματα του έργου του Ηράκλειτου, το οποίο από τα αποσπάσματα που έχουμε μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ήταν αποφθεγματικού χαρακτήρα. Από τα εξακριβωμένα αποσπάσματα, τα πλέον χαρακτηριστικά και κοντινά με την έννοια της ροής είναι τα δυο που αναφέρουν, τα κλασικά πλέον, αποφθέγματα με το ποτάμι:
fragmentum B 12
ποταμοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐμβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιῤῥεῖ• καὶ ψυχαὶ δὲ ἀπὸ τῶν ὑγρῶν ἀναθυμιῶνται.
Απόδοση: 
 
Αυτοί που μπαίνουν στα ίδια ποτάμια δέχονται συνέχεια άλλα κι άλλα νερά• κι απ' τα υγρά βγαίνουν οι ψυχές σαν αναθυμιάσεις.
fragmentum B 49a
ποταμοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐμβαίνομέν τε καὶ οὐκ ἐμβαίνομεν, εἶμέν τε καὶ οὐκ εἶμεν. 
Απόδοση: 

Στα ίδια ποτάμια και μπαίνουμε και δεν μπαίνουμε, και είμαστε και δεν είμαστε.

Πόλεμος πατήρ πάντων

Το ρητό σημαίνει: Ο πόλεμος είναι ο πατέρας όλων. Άλλο ένα απόφθεγμα που έχουμε από τον Ηράκλειτο:
fragmentum B 53
πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι, πάντων δὲ βασιλεύς, καὶ τοὺς μὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους, τοὺς μὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους. 
Απόδοση: 
 
Ο πόλεμος είναι πατέρας όλων, όλων βασιλιάς. Άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους, άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους.

Πάταξον μεν, άκουσον δε

Ο Πλούταρχος στους Παράλληλους Βίους του στην εξιστόρηση για τον Θεμιστοκλή αναφέρει στο κεφάλαιο 11:
[11.2] Εὐρυβιάδου δὲ τὴν μὲν ἡγεμονίαν τῶν νεῶν ἔχοντος διὰ τὸ τῆς Σπάρτης ἀξίωμα, μαλακοῦ δὲ περὶ τὸν κίνδυνον ὄντος, αἴρειν δὲ βουλομένου καὶ πλεῖν ἐπὶ τὸν Ἰσθμόν, ὅπου καὶ τὸ πεζὸν ἤθροιστο τῶν Πελοποννησίων, ὁ Θεμιστοκλῆς ἀντέλεγεν• ὅτε καὶ τὰ μνημονευόμενα λεχθῆναί φασι. τοῦ γὰρ Εὐρυβιάδου πρὸς αὐτὸν εἰπόντος• “ὦ Θεμιστόκλεις, ἐν τοῖς ἀγῶσι τοὺς προεξανισταμένους ῥαπίζουσι,” “ναὶ,” εἶπεν ὁ Θεμιστοκλῆς, “ἀλλὰ τοὺς ἀπολειφθέντας οὐ στεφανοῦσιν.” [3] ἐπαραμένου δὲ τὴν βακτηρίαν ὡς πατάξοντος, ὁ Θεμιστοκλῆς ἔφη• “πάταξον μέν, ἄκουσον δέ.” 
Απόδοση:
[11.2] Όταν ο Ευρυβιάδης, που χάρη στο μεγάλο κύρος της Σπάρτης είχε την αρχηγία του στόλου, που ήταν όμως άνθρωπος άτολμος μπροστά στον κίνδυνο, ήθελε να ξεκινήσουν και να τραβήξουν προς τον Ισθμό, όπου είχε συγκεντρωθεί και το πεζικό των Πελοποννησίων, ο Θεμιστοκλής διατύπωσε αντίρρηση. Και τότε λένε πως ειπώθηκαν τα περίφημα εκείνα λόγια που μνημονεύονται ως σήμερα. [11.3] Δηλαδή, όταν ο Ευρυβιάδης του είπε «Θεμιστοκλή, στους αγώνες, όσους ξεκινούν πριν από την ώρα τους τούς ραβδίζουν», «ναι» αποκρίθηκε ο Θεμιστοκλής, «αλλά όσους μένουν πίσω δεν τους στεφανώνουν». Και μόλις εκείνος σήκωσε το ραβδί του για να τον χτυπήσει, ο Θεμιστοκλής του λέει• «Χτύπησέ με, μα άκουσέ με!»
___

Διαβάστε το Μέρος Α' εδώ.
_________________________________________________________________________________
Κείμενο - έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Πηγές:
Διαδίκτυο:
1.  el.wikisource.org/

Βιβλία:
1. Σειρά: Οι Έλληνες // Εκδόσεις Κάκτος 

Σχόλια